Leon
Saturday 5 May 2007, 10:18 AM
نخستین پیانو در حدود سال 1185 خورشیدی (1806 میلادی) به ایران آورده شد. این پیانو که مدتها در منزل عضدالدوله، پدر عین الدوله (صدر اعظم وقت) نگهداری می شد، با توجه به امکانات حمل و نقل در آن زمان از کوک خارج شده و تنها پنج اکتاو داشت هدیه ای بود از سوی ناپلئون بناپارت به ?تحعلی شاه قاجار. بعدها ناصرالدین شاه در بازگشت از س?رهایش به اروپا، چند پیانوی استاندارد به تهران آورد. در دربار، نوازنده نامدار سنتور، محمد صادق خان (سرور الملک) با توجه به اندک شباهت هایی که میان مکانیسم کار سنتور و پیانو وجود دارد و همچنین با تغییر کوک ساز، به اجرای نغمه های ایرانی با پیانو روی آورد. شماری از ا?راد علاقه مند هم نزد وی به نواختن این ساز پرداختند که از آن میان باید به مشیر همایون شهردار (1348-1264) اشاره کرد.
مشیر همایون در کنسرت های انجمن اخوت برنامه هایی اجرا نمود و همراه با چند تن از دیگر نوازندگان برای ضبط ص?حه به لندن س?ر کرد. وی بعدها در تهران هم قطعاتی به صورت تکنوازی و نیز همراه با آواز رضا قلی میرزای ظلی، ?رح انگیز و تار درویش خان به روی ص?حه ضبط کرد. مشیرهمایون بیشتر در مشاغل دولتی بود ولی ضمن چندین سال ریاست شورای موسیقی رادیو، ارکستری به نام «ارکستر ویژه» نیز تشکیل داده بود.
به نظر می رسد نخستین پیانونواز ایرانی که این ساز را به شیوه درست نواخته غلامرضا مین باشیان (1314-1240) ملقب به «سالار معزز» است. وی که در شعبه موزیک دارال?نون در تهران و مدتی هم در کنسرواتوار سن پترزبورگ تحصیل کرده بود قطعه ای به نام «آواز ماهور: ?انتری روی موتی? های ایرانی» (Fantasie sur des motifs persan “D’Avaz Mahour?) با کوک استاندارد برای پیانو آ?رید که در روسیه به چاپ رسیده است. مین باشیان دوقطعه دیگر به نام های «پیش درآمد جدید ماهور» (بر اساس نغمه ای از رکن الدین خان) و «تصنی? ماهور برای پیانو» ساخته است.
پس از محمد صادق خان (سرور الملک)، اجرای نغمه های ایرانی با پیانو توسط نوازندگانی چون محمود م?خم و معتمدالممالک یحیائیان ادامه یا?ت. م?خم در تارنوازی نیز از شاگردان آقا حسینقلی بود و به موسیقی ایرانی آشنایی کامل داشت. به نوشته روح الله خالقی در کتاب «سرگذشت موسیقی ایران»، ریز زدن با انگشتان کوچک و شست به ?اصله اکتاو در اجرای موسیقی ایرانی با پیانو از ابتکارات اوست که به وسیله نوازندگان بعدی نیز ادامه یا?ت. م?خم در صدد بود با این کار، مضراب ریز در تار را با پیانو تقلید نماید؛ در صورتیکه این روش برخلا? سبک ویژه پیانوست که نت مورد نظر و نت یک درجه بالاترش را به طور پی در پی و با تناوبی کمابیش تند به نام تریل به اجرا در می آورند.
محمود م?خم شاگردانی تربیت کرد که از میان آنها مرتضی محجوبی و حسین استوار به شهرت بیشتری دست یا?تند. مرتضی محجوبی (1344-1279) در ده سالگی، عار? قزوینی را در کنسرتی همراهی نمود. وی از نخستین تکنوازانی بود که برای اجرای برنامه به رادیو تهران دعوت شد. «سبک نوازندگی او در پیانو به نحوی بود که تزیینات و تکیه های خاص موسیقی ایرانی را به خوبی نمودار می سازد و به ویژه ملودی هایی که با دست راست می نواخت واجد حالت های خاص آوازهای ایرانی است.»1 از محجوبی علاوه بر نواخته های گوناگون، بیش از بیست ترانه نیز برجای مانده است که از آن میان «کاروان» (با شعر رهی معیری و صدای غلامحسین بنان) بسیار معرو? است. ظاهرا تنها نوازنده ای که به طور جدی از آموزش های محجوبی بهره گر?ته ?خری ملکپور است که از او یک کاست تکنوازی پیانو نیز منتشر شده است.
نوازندگانی که از آنها سخن گ?ته شد معمولا برای اجرای موسیقی ایرانی با پیانو کوک استاندارد ساز را تغییر داده و آهنگ های ایرانی را دودستی ولی به صورت تک صدایی می نواختند. بعدها جواد معرو?ی که علاوه بر موسیقی ایرانی با موسیقی کلاسیک غرب نیز آشنایی داشت برای اجرای موسیقی ایرانی با پیانو (بیشتر با کوک استاندارد) از دست چپ خود برای اجرای آکوردهای مناسب است?اده نمود و سبک تازه ای را در پیانونوازی ایرانی پدید آورد. وی ردی? موسیقی ایرانی را برای پیانو تنظیم کرد که نت آن همرا با اجرای معرو?ی در شش کاست منتشر شده است.
انوشیروان روحانی و اردشیر روحانی - شاگردان شاخص جواد معرو?ی - که در هنرستان موسیقی ملی نزد وی آموزش دیده بودند نیز به اجرای آهنگ های ایرانی به سبک خاص خود ادامه دادند و آثاری نیز با الهام از دستگاه های موسیقی ایرانی آ?ریدند. ?عالیت انوشیروان روحانی البته بیشتر به ساخت ترانه برای خوانندگان متعدد و یا اجرای همان آثار با پیانو معطو? شد ولی اردشیر کار نوازندگی را به گونه ای جدی تر پی گر?ت. او ?راگیری پیانو و آهنگسازی را به ترتیب نزد امانوئل ملیک اصلانیان و توماس کریستین داوید ادامه داد و علاوه بر ساخت یک کنسرتو پیانو به نام «ش?لیل» با الهام از ترانه های محلی که در سال 1352 به وسیله ارکستر انجمن ژونس موزیکال ایران به رهبری علی رهبری اجرا شد، دو آلبوم نیز به صورت تکنوازی پیانو همراه با محمد اسماعیلی (تمبک) اجرا و منتشر ساخت.
ا?لیا پرتو و مهین زرین پنجه از دیگر شاگردان جواد معرو?ی هستند که به ?عالیت های محدودی در این زمینه مشغولند. حمید و سعید دیهمی نیز که نزد انوشیروان روحانی آموزش دیده اند در کالی?رنیا به ?عالیت پیگیر در این زمینه مشغولند و رامین ذوال?نون نیز (در همان منطقه) با تغییر کوک پیانو آثاری به ضبط رسانده است که بیشتر با ساکسی?ون حا?ظ مدیرزاده همراه است.
مرتضی محجوبی پس از انقلاب 1357 با توجه به دگرگونی های وسیع در عرصه های ?رهنگی و به ویژه موسیقی، اجرای موسیقی ایرانی با سازهای غربی همچون پیانو بسیار محدود گشت و از اواخر دهه 1370 نیز ?عالیت در این زمینه، عموما با ا?ت شدید کی?ی دنبال شد.
ا?زون بر نوازندگان ?عال در این زمینه از آغاز تا کنون، شماری از آهنگسازان ایرانی که تقریباً همگی در اروپا و آمریکا تحصیل کرده بودند قطعاتی برای پیانو آ?ریده اند که گرچه بیشتر در سبک های کلاسیک یا مدرن غربی ساخته شده ولی از رنگ و بوی ایرانی هم برخوردار است. از آن جمله باید به امین الله (آندره) حسین، ?ریدون ?رزانه، مرتضی حنانه، هرمز ?رهت، هوشنگ استوار، علیرضا مشایخی، شاهین ?رهت، مهران روحانی، ایرج صهبایی، سعید شری?یان، کیاوش صاحب نسق، امیر مهیار ت?رشی پور و ... اشاره کرد.
در اینجا همچنین باید یادی کرد از آل?رد ژان باتیست لومر (Alfred Jean-Baptiste Lemaire) ، استاد ?رانسوی شعبه موزیک دارال?نون و چهره ای موثر برای شناساندن موسیقی غرب به ایرانیان که در اواخر سده نوزدهم میلادی به دستور مظ?رالدین شاه قاجار و با یاری شماری از شاگردان شعبه موزیک دارال?نون همچون ارسلان ناصر همایون در مجموعه هایی مانند «آواز و تصنی? ایرانی» (Avaz et Tasnif Persans) تعدادی از نغمه های ایرانی را برای پیانو تنظیم کرد. بسیاری از کارهای پیانوی او در همان دوران در تهران و پاریس به طور محدود به چاپ رسید.
از دیگر آهنگسازان غیر ایرانی که از آنها آثار پیانویی بر پایه موسیقی شرق-ایران در دست است می توان به جرج ایوانویچ گوردی? (Georges Ivanovitch Gurdjieff)، آلبرت کتلبی (Albert W. Ketelbey) ، و شارل کوشلین (Charles Koechlin) اشاره کرد و بررسی آثار آنان مجال دیگری را می طلبد.
منبع:
1- سپنتا، ساسان. «چشم انداز موسیقی ایران».
روزنامه شرق
مشیر همایون در کنسرت های انجمن اخوت برنامه هایی اجرا نمود و همراه با چند تن از دیگر نوازندگان برای ضبط ص?حه به لندن س?ر کرد. وی بعدها در تهران هم قطعاتی به صورت تکنوازی و نیز همراه با آواز رضا قلی میرزای ظلی، ?رح انگیز و تار درویش خان به روی ص?حه ضبط کرد. مشیرهمایون بیشتر در مشاغل دولتی بود ولی ضمن چندین سال ریاست شورای موسیقی رادیو، ارکستری به نام «ارکستر ویژه» نیز تشکیل داده بود.
به نظر می رسد نخستین پیانونواز ایرانی که این ساز را به شیوه درست نواخته غلامرضا مین باشیان (1314-1240) ملقب به «سالار معزز» است. وی که در شعبه موزیک دارال?نون در تهران و مدتی هم در کنسرواتوار سن پترزبورگ تحصیل کرده بود قطعه ای به نام «آواز ماهور: ?انتری روی موتی? های ایرانی» (Fantasie sur des motifs persan “D’Avaz Mahour?) با کوک استاندارد برای پیانو آ?رید که در روسیه به چاپ رسیده است. مین باشیان دوقطعه دیگر به نام های «پیش درآمد جدید ماهور» (بر اساس نغمه ای از رکن الدین خان) و «تصنی? ماهور برای پیانو» ساخته است.
پس از محمد صادق خان (سرور الملک)، اجرای نغمه های ایرانی با پیانو توسط نوازندگانی چون محمود م?خم و معتمدالممالک یحیائیان ادامه یا?ت. م?خم در تارنوازی نیز از شاگردان آقا حسینقلی بود و به موسیقی ایرانی آشنایی کامل داشت. به نوشته روح الله خالقی در کتاب «سرگذشت موسیقی ایران»، ریز زدن با انگشتان کوچک و شست به ?اصله اکتاو در اجرای موسیقی ایرانی با پیانو از ابتکارات اوست که به وسیله نوازندگان بعدی نیز ادامه یا?ت. م?خم در صدد بود با این کار، مضراب ریز در تار را با پیانو تقلید نماید؛ در صورتیکه این روش برخلا? سبک ویژه پیانوست که نت مورد نظر و نت یک درجه بالاترش را به طور پی در پی و با تناوبی کمابیش تند به نام تریل به اجرا در می آورند.
محمود م?خم شاگردانی تربیت کرد که از میان آنها مرتضی محجوبی و حسین استوار به شهرت بیشتری دست یا?تند. مرتضی محجوبی (1344-1279) در ده سالگی، عار? قزوینی را در کنسرتی همراهی نمود. وی از نخستین تکنوازانی بود که برای اجرای برنامه به رادیو تهران دعوت شد. «سبک نوازندگی او در پیانو به نحوی بود که تزیینات و تکیه های خاص موسیقی ایرانی را به خوبی نمودار می سازد و به ویژه ملودی هایی که با دست راست می نواخت واجد حالت های خاص آوازهای ایرانی است.»1 از محجوبی علاوه بر نواخته های گوناگون، بیش از بیست ترانه نیز برجای مانده است که از آن میان «کاروان» (با شعر رهی معیری و صدای غلامحسین بنان) بسیار معرو? است. ظاهرا تنها نوازنده ای که به طور جدی از آموزش های محجوبی بهره گر?ته ?خری ملکپور است که از او یک کاست تکنوازی پیانو نیز منتشر شده است.
نوازندگانی که از آنها سخن گ?ته شد معمولا برای اجرای موسیقی ایرانی با پیانو کوک استاندارد ساز را تغییر داده و آهنگ های ایرانی را دودستی ولی به صورت تک صدایی می نواختند. بعدها جواد معرو?ی که علاوه بر موسیقی ایرانی با موسیقی کلاسیک غرب نیز آشنایی داشت برای اجرای موسیقی ایرانی با پیانو (بیشتر با کوک استاندارد) از دست چپ خود برای اجرای آکوردهای مناسب است?اده نمود و سبک تازه ای را در پیانونوازی ایرانی پدید آورد. وی ردی? موسیقی ایرانی را برای پیانو تنظیم کرد که نت آن همرا با اجرای معرو?ی در شش کاست منتشر شده است.
انوشیروان روحانی و اردشیر روحانی - شاگردان شاخص جواد معرو?ی - که در هنرستان موسیقی ملی نزد وی آموزش دیده بودند نیز به اجرای آهنگ های ایرانی به سبک خاص خود ادامه دادند و آثاری نیز با الهام از دستگاه های موسیقی ایرانی آ?ریدند. ?عالیت انوشیروان روحانی البته بیشتر به ساخت ترانه برای خوانندگان متعدد و یا اجرای همان آثار با پیانو معطو? شد ولی اردشیر کار نوازندگی را به گونه ای جدی تر پی گر?ت. او ?راگیری پیانو و آهنگسازی را به ترتیب نزد امانوئل ملیک اصلانیان و توماس کریستین داوید ادامه داد و علاوه بر ساخت یک کنسرتو پیانو به نام «ش?لیل» با الهام از ترانه های محلی که در سال 1352 به وسیله ارکستر انجمن ژونس موزیکال ایران به رهبری علی رهبری اجرا شد، دو آلبوم نیز به صورت تکنوازی پیانو همراه با محمد اسماعیلی (تمبک) اجرا و منتشر ساخت.
ا?لیا پرتو و مهین زرین پنجه از دیگر شاگردان جواد معرو?ی هستند که به ?عالیت های محدودی در این زمینه مشغولند. حمید و سعید دیهمی نیز که نزد انوشیروان روحانی آموزش دیده اند در کالی?رنیا به ?عالیت پیگیر در این زمینه مشغولند و رامین ذوال?نون نیز (در همان منطقه) با تغییر کوک پیانو آثاری به ضبط رسانده است که بیشتر با ساکسی?ون حا?ظ مدیرزاده همراه است.
مرتضی محجوبی پس از انقلاب 1357 با توجه به دگرگونی های وسیع در عرصه های ?رهنگی و به ویژه موسیقی، اجرای موسیقی ایرانی با سازهای غربی همچون پیانو بسیار محدود گشت و از اواخر دهه 1370 نیز ?عالیت در این زمینه، عموما با ا?ت شدید کی?ی دنبال شد.
ا?زون بر نوازندگان ?عال در این زمینه از آغاز تا کنون، شماری از آهنگسازان ایرانی که تقریباً همگی در اروپا و آمریکا تحصیل کرده بودند قطعاتی برای پیانو آ?ریده اند که گرچه بیشتر در سبک های کلاسیک یا مدرن غربی ساخته شده ولی از رنگ و بوی ایرانی هم برخوردار است. از آن جمله باید به امین الله (آندره) حسین، ?ریدون ?رزانه، مرتضی حنانه، هرمز ?رهت، هوشنگ استوار، علیرضا مشایخی، شاهین ?رهت، مهران روحانی، ایرج صهبایی، سعید شری?یان، کیاوش صاحب نسق، امیر مهیار ت?رشی پور و ... اشاره کرد.
در اینجا همچنین باید یادی کرد از آل?رد ژان باتیست لومر (Alfred Jean-Baptiste Lemaire) ، استاد ?رانسوی شعبه موزیک دارال?نون و چهره ای موثر برای شناساندن موسیقی غرب به ایرانیان که در اواخر سده نوزدهم میلادی به دستور مظ?رالدین شاه قاجار و با یاری شماری از شاگردان شعبه موزیک دارال?نون همچون ارسلان ناصر همایون در مجموعه هایی مانند «آواز و تصنی? ایرانی» (Avaz et Tasnif Persans) تعدادی از نغمه های ایرانی را برای پیانو تنظیم کرد. بسیاری از کارهای پیانوی او در همان دوران در تهران و پاریس به طور محدود به چاپ رسید.
از دیگر آهنگسازان غیر ایرانی که از آنها آثار پیانویی بر پایه موسیقی شرق-ایران در دست است می توان به جرج ایوانویچ گوردی? (Georges Ivanovitch Gurdjieff)، آلبرت کتلبی (Albert W. Ketelbey) ، و شارل کوشلین (Charles Koechlin) اشاره کرد و بررسی آثار آنان مجال دیگری را می طلبد.
منبع:
1- سپنتا، ساسان. «چشم انداز موسیقی ایران».
روزنامه شرق