akanani
Thursday 13 December 2007, 10:28 AM
کافی است به نزدیکترین فروشگاه محصولات فرهنگی بروید تا در بخش موسیقی ملل “world music" آن بتوانید حداقل یکی از آثار نصرت فاتح علی خان را ببینید.
این هنرمند بزرگ، انقلابی در موسیقی قوالی پاکستان ایجاد کرد و آن را به جهانیان شناساند. البته پیش از او هم عده ای در این زمینه تلاش کرده بودند،اما محبوبیت وشهرت خاص او به دلیل تکنیک منحصربه فرد آوازش است. تلاش او برای ادغام موسیقی غربی مانند تکنو با قوالی باعث خلق آثار خارق العاده ای شد.
پدر این هنرمند هم از قوالان بزرگ پاکستان بود و چون سختی این کار را می دید نمی خواست پسرش راه او را دنبال کند و او را تشویق کرد که تحصیلاتش را در زمینه پزشکی دنبال کند.
اما این پسر خجالتی از همان ابتدا به کار پدر علاقمند بود و پنهانی از کلاسهای او استفاده می کرد؛ تا اینکه یک روز پدر صدای او را شنید و فهمید پسرش در این زمینه استعداد زیادی دارد، به همین دلیل به او آموزش داد، اما متاسفانه مدت کمی پس از آن پدر در گذشت و این آموزش ها نا تمام ماند. اولین اجرای فاتح علی خان در جمع روز چهلم درگذشت پدرش بود که توجه زیادی را به خود جلب کرد؛ در آن زمان او تنها 16 سال داشت.
نصرت فاتح علی خان در مورد قوالی می گوید:“ باید ترانه های قوالی را از ژرفای وجودتان حس کنید،بدون حضور قلبی نمی توان قوال خوبی بود.”
پایه های قوالی بر عرفان استوار است، شاید به نظر تفاوت هایی با یکدیگر داشته باشند،اما نمی توان روح عرفانی آن را انکار کرد. در قوالی باید حمد(سپاس خداوند) و نعت رسول اکرم و تکریم پرهیزگاران را ادا کرد. اینها اساس قوالی هستند و هیچگاه تغییر نمی کنند، تنها اندکی تغییرات تکنیکی و فنی به دلیل گذشت زمان و ذوق و ابتکار خواننده موجب تمایز آن می شود.
“شاهنشاه قوالی” کنسرت های متعددی در ایران، ژاپن، هند، آمریکا، فرانسه، امارات متحده عربی، انگلیس، اسپانیا، استرالیا و بسیاری دیگر از کشورهای جهان برگزار کرد و با هنرمندان بزرگی مثل مارتین اسکورسیزی، لوچیانو پاواروتی، مایکل بروک، الیور استون، تیم رابینز، رادی ودر، ریک رابیس، پیرل جم و شکار کاپو آثاری به یاد ماندنی خلق کرد.
فاتح علی خان اشعار غنی صوفیان را تاثیرگذارتر از آنچه بودند، اجرا کرد و کلام و موسیقی را در مجالس وجدآور الهی با یکدیگر ادغام کرد؛ موسیقی او تداعی کننده هارمونی کرات آسمانی است.
این هنرمند بی همتا عاشق غذا بود و در نهایت هم همین علاقه و اجراهای طولانی بدون وقفه باعث شد که در شانزدهم آگوست 1997 در سن 48 سالگی او این جهان را ترک کند.
ریشه های اسلامی و سماع
قوالی از لحاظ فرم بسیار به سماع صوفیان شباهت دارد و هدف هر دوی آنها نزدیکی به پروردگار است. در مورد تاثیرات موسیقی بر شنونده اولین بار دانشمند بزرگ ایرانی،فارابی، در کتاب معروف“ الموسیقی الکبیر” مطالبی نوشت. اما اولین کسانی که پی بردند موسیقی می تواند شنوندگان را حتی به حال خلسه نیز درآورد، گروهی از فیلسوفان ایرانی به نام “اخوان الصفا” بودند. غزالی هم در بخش هشتم کتاب “الحیا العلوم الدین” به نام “کتاب آداب الاسماع و الوجد” که از مهم ترین گنجینه های صوفی هاست، مطالب جالبی دارد.
با استفاده از این کتاب و آثار دیگر نویسندگان معاصر غزالی می توانیم به خوبی مجالس سماع را مجسم کنیم. توضیح مفهوم “سماع” چندان ساده نیست، چون برای شنوندگان مختلف معنای متفاوتی دارد. اما در کل درون مایه ای الهی دارد. در مجالس سماع به طور عمده تکخوان ها آواز می خوانند و گروه کر و سازهای مختلف آنها را همراهی می کنند. شنوندگان همان طور که نشسته اند و گوش می دهند کم کم به حال خلسه در می آیند و برای بازگشت به حال طبیعی و آرامش موسیقی خاصی اجرا می شود.
ورود و گسترش قوالی در شبه قاره هند
قوالی از قرن دوم هجری شمسی در ایران متداول بوده است. اما بنیان گذار آنچه که ما امروزه به عنوان قوالی می شناسیم، امیرخسرو دهلوی شاعر و موسیقی دان بزرگ هندی ایرانی تبار قرن هفتم هجری است. پدر او به دلیل حمله مغول ها به ایران ناچار به هندوستان رفت.
امی خسرو که در موسیقی هندی و ایرانی استاد بود به قصر سلطان دهلی راه یافت و به خاطر معرفی کردن سازهای ایرانی و عربی به موسیقی جنوب آسیا محبوبیت خاصی به دست آورد. او دو فرم مهم موسیقی ایرانی و عربی “ترانه”و “قول” را به آنها شناساند؛ گفته می شود که ریشه موسیقی قوالی امروز هم این دو فرم موسیقی هستند.
مدت اجرای هر آهنگ قوالی بین 15 تا 20 دقیقه است.اگرچه طولانی ترین آهنگ قوالی که به صورت رسمی منتشر شده است 115 دقیقه طول می کشد(Hashr Ke Roz Yeh Poochhunga ساخته عزیز میان قوال).فاتح علی خان درخشنده ترین چهره در موسیقی قوالی در سطح جهان حداقل 2 آهنگ با بیش از 60 دقیقه طول دارد.
هر آهنگ قوالی بیشتر به حالت سنگین شروع می شود که پس از مدتی با یک تغییر نسبتا نا محسوس ریتم از لحاظ نوع میزان(معمولا از چهار ضربی ساده به دو ضربی ساده)در یک فضای پر شور و رقص آور ادامه پیدا می کند.آهنگها تقریبا چیدمانی به این شکل دارند:
1-آنها با یک مقدمه سازی که ملودی اصلی به وسیله هارمونیوم که با طبلا همراهی می شود، در آن نواخته می شود آغاز می شوند.معمولا نوازنده هارمونیوم قطعاتی را به صورت بداهه روی تم یا ملودی اصلی نیز اجرا می کند.
2-سپس آلاپ که یک ملودی تونال روی راگای ترانه است و خواننده ها آن را با نتهایی با کششهای متفاوت نسبت به یکدیگر به صورت بداهه می خوانند،آغاز می شود.
Alap قطعه ایست آوازی(بدون ریتم) در ابتدای اجرای موسیقی کلاسیک شمال هندوستان که به صورت بداهه در راگاای آهنگ و بدون همراهی ساز(غیر از Tanpura ) اجرا می شود.
راگا به معنای رنگ یا حالت می باشد و به مدهای ملودیک در موسیقی کلاسیک هند اطلاق می شود. در مقاله ای دیگر مختصرا به راگ ها و تشابهاتشان با موسیقی دستگاهی ایرانی می پردازیم.
3-خواننده اصلی با اشعار یا کلامی که الزاما جزو اشعار قطعه اصلی نیستند ولی از نظر محتوی به آن مربوط هستند شروع به خواندن می کند، پس از اینکه خواننده اصلی یک بیت از شعر را خواند، خواننده دوم آن را تکرار می کند. گاهی نه عینا همان ملودی، با ملودی که خودش روی همان شعر بداهه می سازد.
چند بیت شعر به این شکل خوانده می شود تا اینکه به شعر اصلی برسند.
4-هنگامی که شعر اصلی آهنگ شروع می شود،تبلا،دوهلک شروع به نواختن میکنند و دست زدن همراه دیگر افراد گروه نیز آغاز می شود. دیگر خوانندگان نیز شروع به خواندن آن بیت میکنند که یک ترجیع بند را می سازد. معمولا هیچکدام، نه متن اشعار اصلی و نه ملودی آنها بداهه نیستند.
در حقیقت اینها آهنگهای قدیمی هستند که به وسیله گروههای دیگر به خصوص از یک خاندان اجرا شده اند. قوالی هنریست که به صورت ارثی در یک خاندان به نسلهای بعدی منتقل می شود.
در عین حالی که آهنگ به این شکل پیش میرود، ممکن است خواننده اصلی یا خواننده دوم به Alapباز گردد. لازم به ذکر است که نصرت فاتح علی خان خواندن Sargam را در این نقطه از قطعه رواج داد.
سارگام Sargam یا Swaras به نتهای موسیقی کلاسیک هند اطلیق می شود که عبارتند از:
Shadjam, Rishabaham, Gandharam, Madhyamam, Panchamam, Dhaivatam and Nishadam که به این مجموعه نتها Sargam گفته می شود. در خواندن این نتها به این شکل تغییر می کنند:
ُSa, Ri,ga,ma,pa,da,ni در واقع Sargam در هندنستان(شمال هند) و carnatic(جنوب هند) معادل سلفژ در موسیقی غرب است.
آهنگ به صورت پر شور و گاهی با تغییر تمپو و تند شدن ادامه پیدا میکند به طوری که هر خواننده از دیگری در خواندن پیشی می گیرد. بعضی از خواننده ها ممکن است یک بداهه خوانی طولانی Sargam را اجرا کند.
در انتها معمولا پس از بازگشت به بیتی از شعر که آهنگ با آن شرع شده بود، با همان تمپوی سنگین و یک یا 2 بار تکرار آن آهنگ تمام می شود؛ این بازگشت معمولا ناگهانی می باشد.
این هنرمند بزرگ، انقلابی در موسیقی قوالی پاکستان ایجاد کرد و آن را به جهانیان شناساند. البته پیش از او هم عده ای در این زمینه تلاش کرده بودند،اما محبوبیت وشهرت خاص او به دلیل تکنیک منحصربه فرد آوازش است. تلاش او برای ادغام موسیقی غربی مانند تکنو با قوالی باعث خلق آثار خارق العاده ای شد.
پدر این هنرمند هم از قوالان بزرگ پاکستان بود و چون سختی این کار را می دید نمی خواست پسرش راه او را دنبال کند و او را تشویق کرد که تحصیلاتش را در زمینه پزشکی دنبال کند.
اما این پسر خجالتی از همان ابتدا به کار پدر علاقمند بود و پنهانی از کلاسهای او استفاده می کرد؛ تا اینکه یک روز پدر صدای او را شنید و فهمید پسرش در این زمینه استعداد زیادی دارد، به همین دلیل به او آموزش داد، اما متاسفانه مدت کمی پس از آن پدر در گذشت و این آموزش ها نا تمام ماند. اولین اجرای فاتح علی خان در جمع روز چهلم درگذشت پدرش بود که توجه زیادی را به خود جلب کرد؛ در آن زمان او تنها 16 سال داشت.
نصرت فاتح علی خان در مورد قوالی می گوید:“ باید ترانه های قوالی را از ژرفای وجودتان حس کنید،بدون حضور قلبی نمی توان قوال خوبی بود.”
پایه های قوالی بر عرفان استوار است، شاید به نظر تفاوت هایی با یکدیگر داشته باشند،اما نمی توان روح عرفانی آن را انکار کرد. در قوالی باید حمد(سپاس خداوند) و نعت رسول اکرم و تکریم پرهیزگاران را ادا کرد. اینها اساس قوالی هستند و هیچگاه تغییر نمی کنند، تنها اندکی تغییرات تکنیکی و فنی به دلیل گذشت زمان و ذوق و ابتکار خواننده موجب تمایز آن می شود.
“شاهنشاه قوالی” کنسرت های متعددی در ایران، ژاپن، هند، آمریکا، فرانسه، امارات متحده عربی، انگلیس، اسپانیا، استرالیا و بسیاری دیگر از کشورهای جهان برگزار کرد و با هنرمندان بزرگی مثل مارتین اسکورسیزی، لوچیانو پاواروتی، مایکل بروک، الیور استون، تیم رابینز، رادی ودر، ریک رابیس، پیرل جم و شکار کاپو آثاری به یاد ماندنی خلق کرد.
فاتح علی خان اشعار غنی صوفیان را تاثیرگذارتر از آنچه بودند، اجرا کرد و کلام و موسیقی را در مجالس وجدآور الهی با یکدیگر ادغام کرد؛ موسیقی او تداعی کننده هارمونی کرات آسمانی است.
این هنرمند بی همتا عاشق غذا بود و در نهایت هم همین علاقه و اجراهای طولانی بدون وقفه باعث شد که در شانزدهم آگوست 1997 در سن 48 سالگی او این جهان را ترک کند.
ریشه های اسلامی و سماع
قوالی از لحاظ فرم بسیار به سماع صوفیان شباهت دارد و هدف هر دوی آنها نزدیکی به پروردگار است. در مورد تاثیرات موسیقی بر شنونده اولین بار دانشمند بزرگ ایرانی،فارابی، در کتاب معروف“ الموسیقی الکبیر” مطالبی نوشت. اما اولین کسانی که پی بردند موسیقی می تواند شنوندگان را حتی به حال خلسه نیز درآورد، گروهی از فیلسوفان ایرانی به نام “اخوان الصفا” بودند. غزالی هم در بخش هشتم کتاب “الحیا العلوم الدین” به نام “کتاب آداب الاسماع و الوجد” که از مهم ترین گنجینه های صوفی هاست، مطالب جالبی دارد.
با استفاده از این کتاب و آثار دیگر نویسندگان معاصر غزالی می توانیم به خوبی مجالس سماع را مجسم کنیم. توضیح مفهوم “سماع” چندان ساده نیست، چون برای شنوندگان مختلف معنای متفاوتی دارد. اما در کل درون مایه ای الهی دارد. در مجالس سماع به طور عمده تکخوان ها آواز می خوانند و گروه کر و سازهای مختلف آنها را همراهی می کنند. شنوندگان همان طور که نشسته اند و گوش می دهند کم کم به حال خلسه در می آیند و برای بازگشت به حال طبیعی و آرامش موسیقی خاصی اجرا می شود.
ورود و گسترش قوالی در شبه قاره هند
قوالی از قرن دوم هجری شمسی در ایران متداول بوده است. اما بنیان گذار آنچه که ما امروزه به عنوان قوالی می شناسیم، امیرخسرو دهلوی شاعر و موسیقی دان بزرگ هندی ایرانی تبار قرن هفتم هجری است. پدر او به دلیل حمله مغول ها به ایران ناچار به هندوستان رفت.
امی خسرو که در موسیقی هندی و ایرانی استاد بود به قصر سلطان دهلی راه یافت و به خاطر معرفی کردن سازهای ایرانی و عربی به موسیقی جنوب آسیا محبوبیت خاصی به دست آورد. او دو فرم مهم موسیقی ایرانی و عربی “ترانه”و “قول” را به آنها شناساند؛ گفته می شود که ریشه موسیقی قوالی امروز هم این دو فرم موسیقی هستند.
مدت اجرای هر آهنگ قوالی بین 15 تا 20 دقیقه است.اگرچه طولانی ترین آهنگ قوالی که به صورت رسمی منتشر شده است 115 دقیقه طول می کشد(Hashr Ke Roz Yeh Poochhunga ساخته عزیز میان قوال).فاتح علی خان درخشنده ترین چهره در موسیقی قوالی در سطح جهان حداقل 2 آهنگ با بیش از 60 دقیقه طول دارد.
هر آهنگ قوالی بیشتر به حالت سنگین شروع می شود که پس از مدتی با یک تغییر نسبتا نا محسوس ریتم از لحاظ نوع میزان(معمولا از چهار ضربی ساده به دو ضربی ساده)در یک فضای پر شور و رقص آور ادامه پیدا می کند.آهنگها تقریبا چیدمانی به این شکل دارند:
1-آنها با یک مقدمه سازی که ملودی اصلی به وسیله هارمونیوم که با طبلا همراهی می شود، در آن نواخته می شود آغاز می شوند.معمولا نوازنده هارمونیوم قطعاتی را به صورت بداهه روی تم یا ملودی اصلی نیز اجرا می کند.
2-سپس آلاپ که یک ملودی تونال روی راگای ترانه است و خواننده ها آن را با نتهایی با کششهای متفاوت نسبت به یکدیگر به صورت بداهه می خوانند،آغاز می شود.
Alap قطعه ایست آوازی(بدون ریتم) در ابتدای اجرای موسیقی کلاسیک شمال هندوستان که به صورت بداهه در راگاای آهنگ و بدون همراهی ساز(غیر از Tanpura ) اجرا می شود.
راگا به معنای رنگ یا حالت می باشد و به مدهای ملودیک در موسیقی کلاسیک هند اطلاق می شود. در مقاله ای دیگر مختصرا به راگ ها و تشابهاتشان با موسیقی دستگاهی ایرانی می پردازیم.
3-خواننده اصلی با اشعار یا کلامی که الزاما جزو اشعار قطعه اصلی نیستند ولی از نظر محتوی به آن مربوط هستند شروع به خواندن می کند، پس از اینکه خواننده اصلی یک بیت از شعر را خواند، خواننده دوم آن را تکرار می کند. گاهی نه عینا همان ملودی، با ملودی که خودش روی همان شعر بداهه می سازد.
چند بیت شعر به این شکل خوانده می شود تا اینکه به شعر اصلی برسند.
4-هنگامی که شعر اصلی آهنگ شروع می شود،تبلا،دوهلک شروع به نواختن میکنند و دست زدن همراه دیگر افراد گروه نیز آغاز می شود. دیگر خوانندگان نیز شروع به خواندن آن بیت میکنند که یک ترجیع بند را می سازد. معمولا هیچکدام، نه متن اشعار اصلی و نه ملودی آنها بداهه نیستند.
در حقیقت اینها آهنگهای قدیمی هستند که به وسیله گروههای دیگر به خصوص از یک خاندان اجرا شده اند. قوالی هنریست که به صورت ارثی در یک خاندان به نسلهای بعدی منتقل می شود.
در عین حالی که آهنگ به این شکل پیش میرود، ممکن است خواننده اصلی یا خواننده دوم به Alapباز گردد. لازم به ذکر است که نصرت فاتح علی خان خواندن Sargam را در این نقطه از قطعه رواج داد.
سارگام Sargam یا Swaras به نتهای موسیقی کلاسیک هند اطلیق می شود که عبارتند از:
Shadjam, Rishabaham, Gandharam, Madhyamam, Panchamam, Dhaivatam and Nishadam که به این مجموعه نتها Sargam گفته می شود. در خواندن این نتها به این شکل تغییر می کنند:
ُSa, Ri,ga,ma,pa,da,ni در واقع Sargam در هندنستان(شمال هند) و carnatic(جنوب هند) معادل سلفژ در موسیقی غرب است.
آهنگ به صورت پر شور و گاهی با تغییر تمپو و تند شدن ادامه پیدا میکند به طوری که هر خواننده از دیگری در خواندن پیشی می گیرد. بعضی از خواننده ها ممکن است یک بداهه خوانی طولانی Sargam را اجرا کند.
در انتها معمولا پس از بازگشت به بیتی از شعر که آهنگ با آن شرع شده بود، با همان تمپوی سنگین و یک یا 2 بار تکرار آن آهنگ تمام می شود؛ این بازگشت معمولا ناگهانی می باشد.