موسيقی مقامی خراسان به روايت مجتبی قيطاقی

[Amir]

موسيقي مقامي (موغامي) يادگار جلوه‌هاي زيبايي از �?رهنگ ديرينه مشرق زمين است ،كه از تحري�? و دگرگوني اعصار مصون مانده . نغماتي در موسيقي�?موغامي“ پيدا مي‌شود كه به عهد باستان برمي‌گردد. مجتبي قيطاني ،محقق حوزه‌ي موسيقي سنتي خراسان با بيان مطلب �?وق گ�?ت: در كتاب لغت موسيقي نوشته�? ا�?راسياب بيگ لي�? كلمه‌ي مقام كه به صورت موغام يا مغام هم نوشته مي‌شود، به عنوان مجموعه‌ي صداها و پرده‌هاي مختل�? كه بر اساس يك كوك واحد و در محور آن مي‌گردند، تعري�? شده و از آن به عنوان بالاترين مرحله‌ي خلاقيت در تركيب ساز و آواز ياد شده است. وي ادامه داد: آنچه مد نظر هنرمندان و مردم اين منطقه است ،�?موغام“ مي‌باشد كه در باور مردم خرسان از شان و منزلت بالايي برخورداراست و به ديده تقدس به آن‌ مي‌نگرند و به مصداق هنر عامه،‌ آ�?ريننده مشخصي ندارد و تمام ا�?راد جامعه در شكل‌گيري و نقل روايت آن سهم دارند. قيطاقي درباره‌ي تاريخ و قدمت موسيقي موغامي گ�?ت: تاريخ موسيقي اين سرزمين به زمان كوچ آريايي‌ها به ايران بر‌مي‌گردد و در پاره‌يي از نقاط برخي از نغمه‌ها به صورت بكر و دست نخورده، حكايت از يك اصالت باستاني دارد و اگر براي بررسي موسيقي، خراسان بزرگ را مد نظر قرار دهيم، بايد پهنه‌ي اين ديار را از كرانه‌هاي غربي خزر تا پهنه‌هاي ابيورد و نسا ،مرو و تا كويرهاي خراسان و هرات، مرز هندوچين مورد كاوش قرار دهيم. وي با تاكيد بر اين كه خراسان �?علي نيز به علت وسعت جغرا�?يايي و تنوع پراكندگي اقوام و �?رهنگ‌هاي مختل�? داراي موسيقي �?موغامي“ متنوع و مختل�?ي است، گ�?ت: تنوع نژادي از عرب‌هاي سامي تا هزاره ، بلوچ و نژادهاي كرد و كرمانج و ترك و تركمن و مغول در اين استان ،باعث شده است، كه يكي از غني‌ترين گنجينه‌هاي �?رهنگي موسيقي به وجود بيايد، كه بر خلا�? بيشتر مناطق ايران از سبك خاص برخوردار نيست و در نواحي مختل�? استان وحدت سبك ندارد. اين پژوهشگر ضمن تقسيم خراسان به دو حوزه‌ي شمال و جنوب، درباره‌ي موسيقي �?موغامي“ شمال خراسان اظهار داشت: موسيقي جاري در اين منطقه موسيقي كوهستان ،جلگه است و از يك زندگي پرحادثه و پرسوز و گداز و آوارگي حكايت مي‌كند ، اين مساله را حتي مي‌توان در رقص‌ها و بازي‌هاي آييني و سنتي آن‌ها ديد . ضمن اين كه از گستردگي و تنوع بيشتري برخوردار است، از حال و هواي خاصي نيز بهره مي‌برد و حماسه، عر�?ان، عشق و سوگ پشتوانه‌ي اصلي اين موسيقي مي‌باشد. مجتبي قيطاقي با اشاره به اين كه موسيقي اين منطقه �?كرمانجي“ است و از موسيقي‌هاي تركي و تركمني هم تاثيراتي گر�?ته است، اظهار كرد: در شمال خراسان موسيقي تركمني يا موسيقي تركي ديده نمي‌شود، آنچه هست موسيقي شمال خراسان به روايت تركمني و تركي است، يعني موغام‌ها در اصالت خودشان تركمني و تركي نيستند. او سازهاي رايج در اين منطقه را دوتار، سرنا، ني چوپان (بلر)، قوشمه، كمانچه، دهل، دايره و نيز سازهاي قديمي‌تر، شش تار (چگور قديم)، مزغان و ن�?ير دانست و از مهم‌ترين �?موغام‌هاي“ موسيقي شمال خراسان، نوايي كردي (نوايي شمال خراسان) ـ تجنيس، بيات هراي ـ لوي ـ جع�?ر قلي‌ها ـ الله مزار ـ تورغه، درنا ـ بلبل ـ شاخه‌تايي (ختائي) و كوراوغلي نام برد. وي به خبرنگار ايسنا گ�?ت: در شمال خراسان نوازندگان مختل�? بر حسب ساز و تخصص‌شان به مراتب و طي�?‌هاي مختل�?ي تقسيم مي‌شوند كه عبارتند از عاشق‌ها يا آشق‌ها كه نوازندگان سازهاي سرنا، دهل، كمانچه و قوشمه مي‌باشند و گاه در مجالس مختل�? بر حسب نياز حركات نمايشي هم انجام مي‌دهند ـ ، لوتي‌ها (روتي‌ها يا لوطي‌ها) كه دايره و د�? مي‌نوازند كه درقديم با ساز خود س�?ر مي‌كرده‌اند و هم راويان اخبار و هم ناقلان آثار بودند و در قالب جملات، حركات نمايشي و اشعار طنز ،جامعه و حكام آن را به نقد مي‌كشيدند. وي ادامه داد: بالاترين مرتبه‌ي هنرمندي را در شمال خراسان�? بخشي‌هاي دوتار نواز“ دارند، اينان هم آواز مي‌خوانند و هم شعر مي‌سرايند، ساز را خودشان مي‌سازند و از جهت شرايط اخلاقي، دروني و معر�?تي به درجه‌يي از ر�?تار رسيده‌اند ،كه مردم به راحتي با آن‌ها همراه مي‌شوند. اين پژوهشگر،با بيان اين كه�? بخشي‌ها“ و �?عاشيق‌ها�? بازماندگان حقيقي خنياگران ايران باستان هستند، درباره‌ي دسته ديگر نوازندگان شمال خراسان توضيح داد: بلروانان يا ني‌نوازان، نوازندگان ني چوپاني هستند كه اين‌ها معمولا چوپانند و زندگي شباني دارند. وي در ادامه درباره ،حوزه‌ي موسيقي جنوب و شرق خراسان يادآور شد: موسيقي اين حوزه نرم و دروني است و در آن‌ها �?رياد به معني خاص آن در كوهستان وجود ندارد و مي‌توان �?رياد آن‌ها را نامه‌يي بلند خوان كه ناشي از زندگي در كوير است و موسيقي اين حوزه بيشتر در شهرهاي شرقي خراسان يعني تربت جام، باخزر ـ تايباد و خوا�? متمركز است و موسيقي كويري در شهرهاي جنوبي مانند كاشمر، گناباد و بيرجند و مرز سيستان و بلوچستان همواره دستخوش تغيير و تحري�? بوده است و علت اين امر شايد تداخل �?رهنگ مردم اين مناطق باشد. وي سازهاي دوتار، سه‌تار، دهل و در برخي مناطق غيچك يا غژك را به عنوان سازهاي رايج اين حوزه نام برد و ا�?زود: به نوازندگان دوتار در اين منطقه�? اوستاد“ گ�?ته مي‌شود، كه بالاترين مرتبه‌ي هنرمندي است و دوتار و موغام‌هاي آن از جايگاه والا و مقدسي برخوردارند و هنرمندان اصيلش همواره مورد توجه و احترام مردم هستند. او مهم‌ترين موغام‌هاي موسيقي اين منطقه را �?نوايي“ ـ �?اشتر خجو“ ـ سرحدي‌هاي مختل�? ـ سبزپري پلتان ـ هتن ـ آخر ـ الله مدد ـ معراجنامه ـ مقام الله و مقام جل عنوان كرد و گ�?ت:‌ موغام «مقام الله» و «مقام جل» معادل موغام“ تورغه“ در شمال خراسان است،كه از حيث نام‌گذاري با وجه اشتراك مضامين عر�?اني است. مجتبي قيطاقي كه 15 سال است درباره‌ي موسيقي سنتي خراسان تحقيق و پژوهش مي‌كند در پايان خاطرنشان كرد: انتظار مي‌رود، پژوهشگران �?رهنگي به موسيقي‌هاي �?موغامي“ به عنوان گنجينه‌ي �?رهنگ ش�?اهي بنگرند و ميراث �?رهنگي موسيقي موغامي را به عنوان ميراث اين ملت باور نمايند و از �?رهنگ ديرينه‌ي مشرق زمين حراست كنند