نگاهی به سمفونی فانتاستیک اثر جاودان هکتور برلیوز

[akanani]

کلیاتی درباره اثر:
این «نخستین توصیف یک حالت خلسه»، بیش از صد و سی سال قبل از زمان بیتل ها، یعنی در 1830 توسط برلیوز تصنیف شده است. این اثر که نمونه ی برجسته ای از موسیقی برنامه ای است را می توان مانیفست نهضت رومانتیک دانست. عنوان موسیقی برنامه ای (You can see links before reply)از نظر فنی فقط به آن موسیقی سازی و بدون کلامی گفته می شود که محتوای آن به طور کلی در عنوان قطعه یا وسایل توضیحی دیگر یا هر دو خلاصه شده باشد.

در سمفونی فانتاستیک هر دو مورد دیده می شود. تمام معانی سمفونی فانتاستیک یا سمفونی تخیلی درباره این اثر صدق می کند، چرا که سراسر آن تجسم تخیلاتی در حالت خلسه است.

همچنین، آهنگساز شرح این تخیلات را در نوشته هایی، ضمیمه هر موومان کرده است که می بایست در اختیار شنوندگان کنسرت قرار بگیرد.

داستان خلق این اثر از این قرار است که برلیوز در 23 سالگی شیفته «هریت اسمیتسن» بازیگر نمایشنامه های شکسپیر می شود و نامه های شوریده ای در شرح اشتیاقش به او می نویسد.

هریت با تصور اینکه نویسنده این نامه ها دچار جنون است به آنها بی اعتنا می شود. برلیوزِ ناکام، تب آلود از بیماری عشق و سوار بر تکشاخ تخیل افسار گسیخته اش این فانتزی کریه را به ستیغ تجسم موسیقایی می برد. لئونارد برنشتاین سمفونی فانتاستیک را نخستین تجربه در موسیقی روان گردان می داند.

You can see links before reply بشنوید قسمتی از مومان اول سمفونی فانتاستیک را (You can see links before reply)

این سمفونی بر خلاف سنت نوشتن سمفونی های 4 موومانی در آن دوران، دارای 5 موومان است. برلیوز ملودی ای را که خود آنرا ایده فیکس نامیده است، به عنوان نماد شخصیت معشوق به کار می بندد که در هر پنج موومان سمفونی پدیدار می شود، اما هر بار در فرمی متفاوت و بدین گونه اپیزود های متضاد اثر را به هم می پیوندد. این تم را از کانتاتی بنام هرمینه (برلیوز- 1828) برگرفته است. نوشتن 5 موومان برای سمفونی و بکار بردن تم برگشتی، بدعت های چشمگیری در زمان خلق این اثر محسوب می شد.

ارکستراسیون
ارکستر این اثر شامل 1 پیکولو، 2 فلوت، 2 ابوا، 1 کرآنگله، 2 کلارینت، 4 باسون، 4 هورن، 2 ترومپت، 2 کرنت، 3 ترومبون، 2 اوفیکلِئید (که خود آهنگساز بعداً در ارکستراسیون دوباره اثر، دو توبا را جایگزین کرد)، دو جفت تیمپانی، ساید درام، سنج، طبل بزرگ، ناقوس در دو و سل، 2 هارپ و سازهای زهی می باشد. گرچه برلیوز فراوان از بتهوون تأثیر گرفته بود، ولی این چینش، نسبت به الگوی ارکستراسیون ارائه شده توسط بتهوون دگرگونی چشمگیری داشت، چراکه بتهوون هیچ گاه کرآنگله، توبا، ناقوس، کرنت و هارپ را در سمفونی هایش به کار نبرده بود.

برلیوز نمایش پرحجم ارکستر را در موومان های 4 و 5 ارائه می دهد که در آنها قصد تجسم فضایی شگفت انگیز و شیطانی را دارد. پیشتر فضاسازی های ارکستری مهیب و شگفت انگیز در اپراها تجربه شده بود (از جمله در دون ژوان اثر موتسارت)، ولی بار نخست بود که این حالت در یک سمفونی مهم تجربه می شد.

[akanani]

شرح کلی آهنگساز بر این اثر
آهنگسازی جوان که حساسیتی بیش از اندازه و تخیلی سرشار دارد، در نهایت یاس از عشقی ناکام، خود را با تریاک مسموم می کند. ماده مخدر آنقدر قوی نیست که او را بکشد، ولی او را در خوابی سنگین غوطه ور می سازد که رویایی غریب همراه دارد.

تمام حس و هیجان و خاطره ی او در ذهن تخدیر شده اش به تصاویر و ایده های موسیقایی بدل می شوند. معشوق نیز در ذهن او به یک ملودی یا تـــم برگشتـی (idée fixe) بدل می شود که پیوسته جانش را تسخیر می کند.

موومان نخست
Largo; Allegro agitato e appassionato assai

رویاها، سوداها: در آغاز کسالت روحی اش را به یاد می آورد، آن میل و آرزوی وصف ناپذیر، آن سودای تاریک و محزون و آن خوشی های بی هدفی که پیش از دیدار معشوق از سر گذرانده بود. سپس، آن عشق شوریده، رنج های هذیان آلودش، بازگشتش به آرامش و آسودگی، تسلاهای مذهبی اش. [شرح آهنگساز]

ایده فیکس یا همان تم نمایانگر معشوق هنرمند بر موومان نخست که حالتی سبک و طوفانی دارد سایه افکنده است.

این موومان با یک مقدمه آهسته و رویایی آغاز می شود که اشاره ای است به عاشق رویایی رومانتیک پیش از اینکه دچار وسواس عشق شود.

آهنگساز، ملودی آغازین مقدمه ی آرام موومان را از یکی از تصنیفات پیشین خود وام گرفته، چنانکه خود در بخشی از خاطراتش به این نکته اشاره کرده است.

در پایان مقدمه و در آستانه ورود به نخستین طغیان پرشور و هیجان تم اصلی، شاهد تغییرات شدید دینامیکی هستیم.

در چند میزان نخست پیش از ورود تم اصلی، همه ی این تغییرات پویا به تندی و پیاپی رخ می دهند: mezzo forte، diminuendo، pianissimo، crescendo، fortissimo، triple pianissimo. با این مقدمه شنونده را برای نخستین ارائه ی قطعی تم اصلی در آغاز بخش الگرو (میزان 71 به بعد) آماده می کند.

هرچند این الگرو در فرم سونات نوشته شده، ولی به سختی می توان سوژه دوم را در آن مشخص کرد. تقریبا آکومپانیمانی برای تم اصلی در نظر گرفته نشده، تنها میان نیم جمله ها شکل ها متشنجی بوسیله سازهای زهی گنجانیده شده است که بسیار نامنظم هستند.

همیشه در جایی که انتظارشان نمی رود پدیدار می شوند. سرعت قطعه هم مدام و به طور ناگهانی در حال تغییر است. پس از یک سری گسترش های طولانی و پر آشوب تم، بازگشتی اشاره وار به فضای مقدمه انجام می شود. موومان با چند آکورد ارگ مانندِ تسلی بخش مذهبی پایان می پذیرد.