فرق دستگاه و آواز چیست؟

برای بسیاری از هنرآموزان در ابتدای کار این سوال مطرح میشود که مثلا چرا شور و ماهور و ..." دستگاه" و بیات اصفهان و دشتی و ... "آواز" نامیده میشوند .
برای توضیح این مسئله نخست باید بفهیم که اصولا دستگاهها چگونه از هم شناخته می شوند و چه فرقی با هم دارند .
برای آغاز دستگاه ماهور را در نظر بگیرید ، همانطور که برای نوازندگان تار و سه تار مرسوم است و می دانند پرده های ماهور در گام دو همگی بکار هستند ( یعنی ربع پرده و نیم پرده نیستند یا به عبارت دیگر سری و کرن و بمل و دیز نیستند ) ( البته نوازندگان ویلن و کمانچه معمولا ماهور ر یا سل می نوازند که به ترتیب دو دیز و فا دیز می شوند ) حال مهمترین مسئله ای که مایه تفاوت دستگاهی از دیگری می شود خارج شدن پرده ها از حالت بکار می باشد مثلا اگر در دستگاه " ماهور دو" یا به عبارت بهتر " گام دو" نت می کرن شود حالت ایجاد شده را آواز افشاری می نامند ولی اگر نت لا کرن و سی بمل شود حالت جدید را دستگاه شور می نامند یا اگر لا کرن و می بمل شود این حالت را آواز بیات اصفهان می نامند و ... .
توجه داشته باشید که این تغییر پرده ها فقط جنبه نظری ندارد و هنگام شنیدن حتی برای کسانی که آشنا به دستگاهها نیستند ، اینکه حداقل تغییری ایجاد شده واضح است به این صورت که مثلا هنگام شنیدن ماهور احساس شادی بیشتری نسبت به شور در انسان ایجاد می شود یا دستگاه چهارگاه احساس شکوه و عظمت بیشتری نسبت به مثلا دشتی که سوزناک تر است دارد . البته این قواعد هرگز کلی نیست و اصولا موسیقی چیزی نیست که استثنا نداشته باشد . مثلا آهنگ معروف " ای ایران " در دستگاه دشتی که عموما غم انگیز است توسط استاد روح الله خالقی تصنیف شده است که کاملا حماسی است و این مسئله به توانایی و ذوق و استعداد آهنگسازان دارد که بتوانند چنین هنر نمایی ها را انجام دهند والا میتوان گفت که 90% تصنیف های دشتی سوزناک هستند مثلا آهنگهای عارف قزوینی مانند " گریه کن " و " گریه را به مستی بهانه کردم " و آهنگهای مرتضی محجوبی مانند " کاروان " و " نوای نی " و آهنگ " آه سحر" از روح الله خالقی .
حال به بیان فرق دستگاه و آوازها می پردازیم :
اصولا آوازها زیر مجموعه دستگاه ها هستند یعنی آوازها از نظر پرده هایی که نواخته می شوند مانند آن دستگاهی هستند که جزو آن هستند یعنی مثلا ابوعطا در پرده های شور نواخته می شود فقط با این تفاوت که نت شاهد تغییر کرده است ولی هرگز نمی توان ماهور را در پرده های شور نواخت مگر در مرکب نوازی که یک گوشه دلکش ماهور منطبق برگوشه شهناز شور می شود .
تقسیم بندی بدین صورت است :
1- دستگاه ماهور شامل آواز راست پنجگاه می باشد .
2- دستگاه شور شامل آوازهای دشتی – ابوعطا – افشاری – بیات ترک و نوا است .
3- دستگاه همایون شامل دستگاه بیات اصفهان است .
4- دستگاه چهارگاه
5- دستگاه سه گاه
دسته بندی فوق را استاد علی نقی وزیری بنا نموده اند ولی قدما بر هفت دستگاه و پنج آواز معتقدند بدین صورت که راست پنجگاه و نوا را نیز دستگاه جداگانه به شمار می آورند ولی نوا نیز دقیقا در پرده های شور و راست پنجگاه نیز در پرده های ماهور نواخته می شود که به این علت تقسیم بندی وزیری علمی تر به نظر می رسد .
البته عده ای نیز بر نظریه دوازده دستگاه معتقند چون واقعا اگر جنبه نظری را کنار بگذاریم دستگاه ها هنگام شنیدن کاملا تفاوت می کنند و دیگر اینکه برخلاف این تقسیم بندی ها بویژه در مورد دستگاه شور آوازهای آن کاملا متفاوت و گاهی شبیه دیگر دستگاه ها هستند مثلا بیات ترک بیشتر از اینکه شبیه شور باشد مانند ماهور است و افشاری شبیه نوا و تا حدی سه گاه می باشد .
نکته دیگر اینکه اصول مرکب نوازی دقیقا مبتنی بر آگاهی از همین مطالب دارد و کسانی که بر این موارد تسلط داشته باشند براحتی می توانند از هر دستگاهی به دستگاه دیگر تغییر مقام بدهند و از نظر علمی هیچ محدودیتی برای مرکب نوازی وجود ندارد هر چند که تا کنون این کار برای همه دستگاهها مرسوم ( یا به عبارت بهتر اختراع نشده است ) نشده است ولی برای مثال اخیرا مرکب نوازی از همایون به بیات ترک که اینجانب تاکنون نشنیده بودم توسط مرحوم ایرج بسطامی اجرا شده است

__________________

نوشته شده توسط سعید انصاری
منیع : سایت هارمونیا

ممنون

انتقال - حسام

ممنون! همه چيزو داشت!

می‌شه یه‌کم «غُر» بزنیم؟!


این شکل تقسیم، یه کمی انگار ساده‌تر از اون‌چیزی‌ه که عملاً می‌شنویم. موضوع، یه‌کم این شکلی‌ه که ردیف، به عنوان یه رپرتوار مشخص، «هست» و تقسیمهای خودش رو هم داره؛ مثل باریدن بارون که یه پدیدهٔ بیرونی‌ای‌ه. حالا یه نظریهٔ هواشناسانه دربارهٔ بارون، وقتی «درست»ه که اون چه که «هست» رو حتی یمکن دقیق توصیف کنه؛ نه این که یه نظریه‌ای بدیم و بعد، اگه بارون یه‌جور دیگه اومد، به بارون فحش بدیم! اگه «راست‌پنجگاه»، به همین شکلی که توی یه روایت مشخص از ردیف هست، «دستگاه» حساب اومده، دیگه این که تعبیری از دستگاه بدیم که راست‌پنجگاه توش دستگاه حساب نیاد یه‌کمی جای بحث داره. مهم‌ه که حواسمون باشه که نظریه‌پرداز، پدیدهٔ مورد بحث رو «تأسیس» نمی‌کنه؛ بلکه «صوری»ش می‌کنه. خلاصه کنم: اگه تو ردیف میرزا عبدالله (مثلاً) به «نوا» می‌گن «دستگاه»، هر تعریفی از «مفهوم دستگاه در ردیف» لزوماً باید جوری باشه که اساساً «ردیف بودن» رپرتوار خاص جناب میرزا رو انکار کنه و یا اگه اون رو به‌عنوان «ردیف» پذیرفت، «نوا» رو دستگاه بشمره. به‌علاوه، فکر می‌کنم که واضح‌ه که این نظریه، فقط و فقط به سیستم مُدال نگاه می‌کنه و اون هم به شکلی کاملاً خاص؛ درحالی‌که نه سیستم مُدال موسیقی سنتی دقیقاً همون سیستم مُدالی‌ه که اونجا حرفش‌ه و نه اساساً سیستم مُدال برای همچو تقسیم‌بندی‌ای کافی‌ه. یه‌کم اغراق چاشنی داستان کنم، می‌تونم بگم که این کار تقریباً مثل این‌ه که ادعا کنیم که همهٔ اونایی که اسمشون «محمد»، «احمد»، «حامد» یا «حمید»ه، با هم فامیل‌ن؛ چون این اسما هم‌ریشه‌ن. واضح‌ه که بررسی سیستم مُدال (و البته تغییراتش) حتماً جزء لاینفک بررسی مشخصه‌های دستگاه‌هاست؛ اما نه هر سیستم مُدالی رو می‌شه سیستم مُدال یه دستگاه دونست و نه سیستم مُدال تنها مشخصهٔ دستگاه‌ه. ساده‌ترین مشخصهٔ بعدی، چیزی‌ه که من دوست دارم به‌ش بگم «حرکت ملودی»، و مثلاً به‌راحتی می‌شه دید که همین مشخصهٔ ساده، چه‌جوری ماهور رو از راست‌پنجگاه و حتی مثلاً بیات کرد رو از دشتی جدا می‌کنه. اینجا، از تفاوتای مربوط به «لحن» و حتی «صدادهی» می‌گذرم و فرض می‌کنم که ردیف رپرتواری برای سازی مشخص نیست و می‌شه اصولاً مستقل از ساز درنظر بگیریمش.

گذشته از این حرفا، به‌نظرم سؤال اصلی این نبود! سؤال انگار فرق دستگاه و آواز بود. حالا، اگه مبنا رو وضع حاضر ردیف بگیریم، احتمالاً فرقی ندارن، جز در «اندازه». معمولاً، هر دستگاهی (جز شور) علاوه بر گوشه‌های اولیه‌ش (که سیستم مُدال و گردش ملودی رو نشون می‌دن) و یه‌سری گوشه‌های تثبیتی (مثل بسته‌نگار و کرشمه) و تنال (مثل حصار تو چهارگاه) و ملودیک (مثل نصیرخانی تو ماهور)، یه‌سری مدگردی هم به سیستمهای مُدال دیگه داره (مثلاً، تو راست‌پنجگاه یه سرکی به شور و چهارگاه و همایون هم می‌کشیم)؛ اما آوازهای ردیف لزوماً یک مدگردی دارن و اون هم به شور. به این ترتیب، انگار که واضعان ردیف وقتی به یه مجموعه می‌گفتن «دستگاه» منظورشون تأکید بر «ساخت‌یافتگی» مجموعهٔ گوشه‌های تشکیل دهنده‌ش بوده در مقابل حیثیت [تقریباً] صرفاً ملودیک «آوازها» (یا «مایه‌ها»).

خلاصه ــ عمده فرقها توی نسخهٔ حاضر ردیف، از این قرارن:
1. آوازها کوچیک‌ن، دستگاهها پرگوشه.
2. دستگاهها ساختار مدگردی پیچیده دارن، آوازها تقریباً ندارن.
3. پررنگ‌ترین مشخصهٔ آوازها، حیثیت ملودیکشون‌ه، اما دستگاهها علاوه بر حیثیت ملودیک، تثبیت و مدگردی هم دارن.

به دردی خورد؟

اگه در مورد موسیقی دستگاهی ایران اطلاعاتی خواستید ما در خدمتیم دوستان عزیز ....

ردیف چپ کوک راست کوک آوازها گوشه ها و ....

من حدود 10 سال هست که نی کار می کنم.

شاید بتونم کمکی کنم.

سلام اگه ممکنه در مورد دستگاهههای موسیقی محلی بختیاری مطلب بفرستید ممنون

سلام دوست عزیز،موسیقی های محلی عموما بصورت مقامی هستند و مقامهای محلی بختیاری معمولا شور،دشتی و شوشتری هستند.