قدمت و پیشینه تنبور
در لغت نامه دهخدا درباره این ساز آمده است [ ساز دیگری در ایران به نام طنبور یا تنبور سابقه بسیار قدیمی دارد .... این ساز دو سیم داشته و مضرابی بوده که با انگشتان دست راست نواخته می شده و هم اکنون در کردستان معمول است، برخلاف عود که دسته کج دارد، دسته تنبور راست و بلند است و مانند تار، پرده بندی می شود] .
از یافته های باستان شناسی بر می آید که این ساز قدمتی 6000 ساله دارد و مهمترین سند تاریخی در اثبات ادعای مذکور، مجسمه ای است که در حین حفاری در حوالی مقبره دانیال نبی(ع) واقع در شوش به دست آمده و این مجسمه نشانگر دو مرد نوازنده است که گویی هنوز شور زندگی را پس از گذشت 6000 سال حفظ کرده و سرود زندگی می نوازند. در دست یکی از آنها تنبور قابل تشخیص است و قدمت این اثر به قبل از ظهور حضرت موسی(ع) یعنی 3 الی 4 هزار سال قبل از میلاد مسیح میرسد.
هرچند نمی توان با دقت و یقین زمان اختراع این ساز را تعیین کرد اما به صراحت می توان گفت که ساخت طنبور به قرنها پیش از ظهور اسلام بر می گردد.
محققین معتقدند که اکثر سازهای زهی، از این ساز کهن مشق شده اند، تا جائی که هلمهلتز محقق آلمانی در این زمینه می گوید: پرده بندی تنبور پایه و اساس موسیقی ایران بوده که در زمان ساسانیان شکل گرفته است و بی سبب نیست این است که پدر تار نامیده اند.
فارابی در مورد این ساز می گورد: تنبور بغدادی و طرز پرده بندی و کوک آن مربوط به دوره پیش از اسلام بوده است و اضافه می کند که این ساز برای نواختن الحان پیش از اسلام بکار می رفته وی تحقیقات جامعی در باره چگونگی نواختن و پرده بندی دو نوع تنبور از خویش بجا گذاشته است.
در مجمع التواریخ آمده است:
[طنبور هشت رود ساخته بودند و سرود همی گفتند و نشاط کردی]
در عصر عباسیان طنبور از محبوبترین سازها گردید و به عنوان ساز اختصاصی اعجوبه های هنر موسیقی درآمده و در تک نوازی مورد استفاده قرار میگرفت.
اکنون نیز دو نوع تنبور (بعدادی و خراسانی) در سوریه یافت می شود و این ساز در نزد مردم آن دیار بسیار مشهور بوده، انس مردم با این ساز به قدر انس و الفت آنان عود است.
از آنجائی که این ساز در برخی مناطق دو سیم دارد آن را دو تار نیز نامیده اند که با توجه به نام مناطق و نیز حجمهای متفاوت، دو نوع ساز به نام های طنبور خراسانی و بغدادی شناخته می شود که اولی در مناطق خراسان و اطراف آن و دیگری در عراق و غرب ایران دیده می شود.
بوعلی سینا در کتاب « دانش نامه علائی » ، علامه قطب الدین محمود شیرازی در دانشنامه « دره التاج لغره الرباج » علامه شمس الدین محمود آملی در دانشنامه خود و نیز عبدالقادر مراغه ای در مورد این ساز مطالبی نوشته اند که خود مبین اهمیت این ساز بوده است.
در دوران استیلای مغول و تیموریان بر ایران نیز تنبور بطور نسبی رواج داشته و تمدن ارزشمند عرفانی ایران را به رخ غاصبین کشیده است. و در ادوار پس از استیلای مغول نیز این ساز نزد ایرانیان استفاده ای وافر داشته است.
هم اکنون تنبور را در بین اقوام مختلف آسیایی میانه و سرزمین های اسلامی با نامهای «دومبوا» ، «تونبره» ، «چونگور» ، «تنبورا» ، «تامبور» و «طنبور» می توان یافت. تنبور در شرق و غرب ایران به وفور و در شمال و نواحی شمال عراق، شهرهای مرزی ترکیه و ایران در حد کمتری با نامها و شکلهای مشابهی دیده می شود.
تنبور رایج در نواحی غرب ایران و عراق تنبور تیسفونی و یا بغدادی نامیده می شود که دارای کاسه ای گلابی شکل دسته ای بلند و 12 تا 14 پرده می باشد و در مناطق مختلف استان کرمانشاه از جمله شهرستانهای قصر شیرین، سرپل ذهاب، ماهیدشت، کرند غرب، گهواره، صحنه و ... و همچنین برخی از روستاهای همدان و اسدآباد و نهاوند رواج دارد.
در بلوچستان این ساز را « تنبیره » یا « تمبوک سه تار » می نامند. و دارای کاسه ی نسبتا بزرگی به شکل گلابی نصف شده می باشد که روی آن بیست سوراخ کوچک صوتی تعبیه شده است و دارای سه سیم می باشد، دسته آن فاقد پرده بندی بوده و کوک آن تغییر پذیر می باشد. معمولا با این ساز نغمه ای نواخته نمی شود و صرفاً همراهی کننده دیگر سازهای بلوچی بوده و از ریتم آهنگ پیروی می کند.
در خراسان این ساز با کاسه ای به شکل گلابی و دسته ای بلند 11 یا 12 پرده که دارای دو سیم می باشد دیده می شود که آن را دوتار می نامند.
این ساز در شهرهای شرق و شمال خراسان، در شهرهای (تربت جام، تربت حیدریه، اطراف گناباد ، قوچان و درگز ) بیش از سایر سازها مورد توجه می باشد.
تنبور در ترکمن صحرا نیز با دو سیم دیده می شود و آن را از این جهت که از چوب درخت توت ساخته می شود «توتار» مینامند این ساز در این منطقه با نام هیا دو تار و تام دره (در اصطلاح محلی) نیز شناخته شده است و در گنبد کاووس، کردکوی و ترکمن صحرا رواج دارد.
این ساز در مناطق مختلف گیلان و مناطق مختلف مازندان از جمله کلاردشت و مرزن آباد یافت می باشد.
تنبور در آذربایجان غربی و شرقی با کاسه ای گلابی شکل بزرگ و دوسیم دیده می شود که به تنبور شیروانیان معروف است و در تبریز، اردبیل، صوفیان و مراغه به وفور یافت می شود.
تنبور در زنجان، کولان، قم رود، ورامین، شهریار ، کرج، چیتگر، رودهن، تهران، و تلخدشت شیراز نیز مورد استفاده قرار می گیرد.
تنبور در افغانستان با دسته ای پهن، پرده های غیر ثابت و سیمهای فرعی دیده می شود که طول آن 106 سانتی متر بوده و بدان تنبور افغانی می گویند.
تنبور ظاهراً از ایران به ترکیه برده شده است. تنبور متعلق به اهالی ترکیه دارای کاسه ی بزرگی گرد و دسته ای بلند است که از 14 تا 28 پرده روی آن نصب شده و 5 تا 7 تار داشته با مضراب نواخته می شود و طول آن 141 سانتیمتر است. این ساز از آغاز تا کنون به نامهای تنبور بزرگ، چنگور و چگور شناخته شده و امروزه به آن «چگور» گویند که در استانبول ترکیه بسیار رواج دارد.
در عراق تنبور به نامهای تنبور بغدادی، تنبور عربی و یا تنبور عراقی شناخته می شود. این ساز از نظر حجم کوچکتر از تنبور خراسانی می باشد و در حال حاضر به آن «بزق» می گویند.
در گرجستان سازی موسوم به «پاندوری» و «چنگوری» با 3 تا 4 سیم دیده می شود که بسیار شبیه تنبور بوده و از شمار سازهای ملی گرجستان می باشد.
کاسه تنبور را در هندوستان از کدو یا چوب می سازند و بدین جهت تنبور را واژه ای هندی مشتق از کلمه تونبره به معنای کدوی تلخ دانسه اند؛
این ساز در هندوستان با چهار تار ( سه تای اول فولادی و تار چهارم از برنج ) دیده می شود که علاوه بر تارهای اصلی رشته های کوچکتری از ابریشم بین خرک ها و تارها بسته می شود، این رشته به طنین ساز کمک می کند. این ساز که آنرا تمبورا گویند به صورت دست باز نواخته می شود (یعنی فاقد دستان است) و برای همراهی آواز بکار میرود.
زمانی که تنبور به چین را یافت تپولا نام گرفت و نوعی از آن با نام (پیپا) که دارای کاسه ای کوچک، 4 رشته تار و دسته ای با پرده هایی از جنس ابریشم می باشد، در این کشور دیده می شود و (پیوا) نیز تنبور دیگری است که تکامل یافته پیپا می باشد.
در حال حاضر طنبور در مناطق کرد نشین ساز اساسی در تک نوازی و هم نوازی می باشد و می توان ادعاد کرد بدون این ساز موسیقی عرفانی این مناطق هیچگاه معنای کاملی نداد و همین امر چنان قداستی به آن بخشیده که در برخی مناطق بدون داشتن وضو آن را نمی نوازند و نوازندگان آن از گزیدگان قوم بوده و دارای ارزش معنوی در بین مردم می باشند.
منبع:
کتاب سازهای کردی (علی اصغر نصرا..پور)
