موسیقی نواحی استان کرمان

درود
موسیقی نواحی استان کرمان رو می شه از با ارزشترین های موسیقی نواحی در ایران دانست که متاسفانه به خوبی معرفی نشده.
و همینطور سال به سال اساتید بزرگ این دیار از دست می رن و آب از آب تکان نمی خوره.
اساتیدی که سازهای کاملا تک و خاصی رو می نواختند و هیچ شاگردی هم از خودشون به جای نذاشتند..
من سعی می کنم شما رو با بخشی از فرهنگ بسیار با ارزش این استان آشنا کنم...

اول از یکی از مقاله های استاد عزیزم فواد توحیدی شروع می کنم که نقش عظیمی در شناخت و کشف این موسیقی نواحی استان داشتند.تا جایی که قبل از پژوهش ایشون کرمان از این نظر بالعکس حال کاملا بدون موسیقی نواحی شناخته می شد.

موسيقي نواحي به عنوان بخشي مهم از ميراث شفاهي مناطق مختلف، همواره مورد توجه و علاقه ويژه فرهنگ پژوهان و مردم شناسان بوده است. شايد دليل اصلي اين توجه اين است كه موسيقي نواحي آيينه اي است تمام نما از زندگي مردم هر ناحيه، به طوري كه با قاطعيت مي توان گفت با بررسي موسيقي هر منطقه، به راحتي مي توان با ساختار زندگي، آداب، ارزش ها و ساير ويژگي هاي آن آشنا شد. در حال حاضر با هجوم همه جانبه فرهنگ بيگانه به تمام نقاط ايران، موسيقي نواحي و به طور كلي ميراث شفاهي و فرهنگي ايران زمين در معرض نابودي و فراموشي قرار گرفته است. يكي از نتايج سوء و جبران نشدني اين رويداد اين است كه جوانان هيچ تمايلي به ادامه راه بزرگان خود ندارند و كوركورانه به تقليد از فرهنگ غربي مي پردازند. به اين ترتيب مي توان هنرمندان موسيقي نواحي امروز را آخرين نسل از خنياگران نواحي ايران دانست. متأسفانه بايد به اين واقعيت اعتراف كرد كه با رفتن هر يك از اين هنرمندان، بخش قابل توجهي از ميراث فرهنگي ايران زمين از ميان خواهد رفت. اين افراد بيشتر از آنچه مي گويند مي دانند و به هيچ وجه اهل حرف و حاشيه نيستند. در شرايط حاضر هيچ ارگاني در كشور خود را متولي حفظ و تقويت اين هنر مقدس نمي داند و اگر هم مي داند، هيچ كار اساسي در اين زمينه انجام نداده و حداكثر كار خود را به برگزاري چند جشنواره بي اثر و در مواردي بد اثر خلاصه كرده است. اگر اوضاع به همين منوال ادامه داشته باشد، تا يكي-دو دهه ديگر، موسيقي نواحي را فقط در آرشيوها و موزه ها بايد پيدا كرد. من بشخصه معتقدم راه هاي زيادي وجود دارد كه با استفاده از آنها مي توان جلوي اين فاجعه فرهنگي را گرفت.

در ميان استان هاي كشور، كرمان به عنوان پهناورترين استان منبعي است عظيم از موسيقي و سازهاي نواحي. وسعت زياد اين استان و هم جواري آن با استان هاي هرمزگان، فارس، يزد، خراسان و سيستان و بلوچستان و تأثيرپذيري و تأثيرگذاري موسيقي و فرهنگ اين استان در تقابل با نواحي هم جوار و همچنين وجود اقوام و ايلات مختلف كه هر يك داراي آداب و رسوم مخصوص خود هستند، باعث گرديده تنوع فرهنگي و موسيقايي چشمگير و حيرت انگيزي را در اين استان شاهد باشيم.

شايد اولين قطعه موسيقايي كه هر كس در زندگي مي شنود لالايي باشد. لالايي ها در استان كرمان با توجه به تفاوت هاي فرهنگي و گويش هاي منطقه اي با تنوع بسيار زيادي اجرا مي شود، چون به نظر مي رسد براي كودك فقط بار موسيقايي لالايي و آرامش يافتن او از شنيدن فركانس هاي منظم حاصل، قابل استفاده است. اشعار لالايي ها بيشتر درد دل ها، بيان رنج ها و ابراز محبت هايي است كه مادران براي فرزندان خود داشته اند، بدون اينكه توقع درك و فهمي واقعي را از طرف مقابل خود داشته باشند. اين لالايي ها را مي توان بر اساس گويش اشعار و فرم هاي اجرايي به قسمت هاي مختلفي تقسيم كرد. براي مثال اشعار لالايي هاي اطراف رودبار به علت روحيه جنگاوري و حماسي منطقه بيشتر به موضوع جنگ يا دلاوري مي پردازند، ولي در بين عشاير منطقه موضوع اشعار بيشتر كوچ و غربت و انتظار است.
اكنون ديگر با تهاجم فرهنگي و تغيير نوع زندگي خانواده ها و كم رنگ شدن گويش محلي، گفتن لالايي به فرزند دارد رنگ مي بازد و شايد يكي- دو نسل ديگر تنها خاطره اي از آن در دل مردم باشد.
ترانه ها و مقام هاي كار
۱- نقش خواني در قالي باف خانه ها
زنان و مردان منطقه متناسب با كار و پيشه خود ‌آوازها و ترانه هايي را زمزمه مي كنند. بعضي از اين ترانه ها جنبه كاري دارند و نبود آنها باعث اخلال در كار مي شود؛ مانند نقش خواني در قالي باف خانه ها (كرمان، راور و سيرجان سه قطب مهم قالي بافي استان هستند) كه يك نفر به نام نقش خوان با توجه به نقش و رنگ، جملاتي را ادا مي كند و بافندگان او را همراهي مي كنند. نقش خواني به عهده يكي از استادان و پيش كسوتان كارگاه قالي بافي است. اكثر نقش خوان ها داراي صدايي رسا و خوش اند و گاهي در بين نقش خواني به خواندن آوازهاي غريبي مي پردازند.
به دليل كم اهميت جلوه دادن قالي بافي در ايران و سياست هاي اقتصادي نادرست و در نتيجه عقب افتادن ايران در رقابت هاي بين المللي قالي هاي دست باف، بسياري از قالي بافان شغل خود را عوض كرده اند و در نتيجه فرهنگ قالي بافي نيز دارد به تدريج از بين مي رود.

۲- مقام هاي سارباني

متأسفانه اين نوع موسيقي در حال انقراض است. در سابق كاروان هاي شتر حمل و نقل بار و همچنين مسافران را در منطقه و خارج از آن برعهده داشتند. معمولاً ساربان ها براي هدايت و جمع كردن شترها مقام هايي را با ني محلي اجرا مي كردند كه از مهم ترين آنها مي توان به اشتر قطار، اشتر مرو، خجو و گله هي اشاره كرد. علاوه بر مقام هاي ياد شده كه جنبه سازي دارند، ساربانان و عشاير كوچ رو در سفرها به خواندن و نواختن مقام هايي خاص مي پرداختند كه مهم ترين آنها عبارت اند از: غريبي خوني، ايل و كوچ، ايل بالا و گوگه فارسي. در ضمن در منطقه سازي وجود دارد به نام چوغ كه از سنگي درست شده است كه روي آن پوست كشيده اند و از معدود سازهاي كوبه اي سنگي جهان است.

موسيقي مذهبي
تعزيه خواني
مهم ترين مناطق تعزيه در استان كرمان، ننيز، رابُر، هوتك، خانوك، چترود و چوبار است. سازهاي تعزيه در گذشته سرنا و دهل و ني محلي بوده است. هنوز هم در سيرجان تعزيه را با سرنا و دهل اجرا مي كنند و در مناطقي مانند شهداد به همراهي نقاره اجرا مي شده است. نحوه استفاده از نقاره در اين مناطق به اين صورت است كه گروهي گهواره نمادين علي اصغر را حمل مي كنند و نقاره نوازها به صورتي كه نقاره هايشان به وسيله تسمه و طناب به نفرات جلويي بسته شده است، در پشت و جلوي گهواره به نواختن مي پردازند. ضمن اينكه در مناطقي از جمله سيرچ، اندوهجرد، گوديز، شهداد، ده زيار، چترود، دُران و جوشون از سازهاي بادي و صدفي شكل به نام سفيد مهره استفاده مي شده است.
اكنون تعزيه خواني در بسياري از مناطق ايران رنگ باخته است و استان كرمان نيز مستثني نيست. اگر تعزيه در مناطقي هم اجرا شود، ديگر آن رنگ و بو و شكل قبلي خود را ندارد و اشكال سازي مدرن و آوازي بدون هويت جايگزين موسيقي رديفي ايران شده است.
چاووش خواني
چاووش خواني عبارت بوده است از مشايعت و يا استقبال از زائران اماكن مقدسه، با لحن و آوازي ويژه كه از جوهره موسيقي رديفي برخوردار است. چاووش خواني غالباً حالت تك خواني دارد. گاهي نيز ممكن است به صورت گفت و گوي منظوم درآيد، به اين معني كه چاووش خوان و نوچه هاي او بيت ها و يا مصرع ها را به نوبت در پاسخ يكديگر مي خوانند.
گفتن اين نكته نيز مهم است كه چاووش خواني ديگر همانند قبل در منطقه اجرا نمي شود و هر روز از تعداد چاووش خوان ها كاسته مي شود.


سازهاي نواحي كرمان
تعدادي از سازهاي كرمان تقريباً از صفحه روزگار محو شده است و تنها به بازسازي و آشنايي دوباره آن پرداخته شده است. تعدادي نيز به خاطر عدم تمايل هنرمندان جوان به سازهاي دستگاهي ايران جايگاه اصلي خود را از دست مي دهد.


سازهاي كوبه اي
سازهاي كوبه اي پوست دار

چوغ:
سازي است سنگي كه روي يك طرف آن را با پوست بز يا گوسفند مي پوشانند. تا دو دهه قبل، اين ساز در بين گروهي از ساربانان و شتربانان رواج داشته است، به اين ترتيب كه ‌آن را با طناب روي شتري به نام شتر سر آهنگ (راه بلد) مي بسته اند و ساربان در هنگام بروز طوفان شن از آن به عنوان ساز راهنما استفاده مي كرده، به صورتي كه براي ايمني از شن هاي بيابان روي خود را با پارچه اي مي بسته و فقط با ضربه زدن به پوست چوغ، شتران را به دنبال سر آهنگ مي كشانده است


چوغرو:
در روستاي بيدخون مَرغك بم شناسايي شده و در هنگام رقص و پايكوبي نواخته مي شده است. پوست چوغرو از جنس پوست بز و گوسفند بوده است و دو زنگوله در دو طرف كمانه و تعدادي حلقه فلزي در چهارچوب چوبي آن آويزان است.
طرز نواختن چوغرو نيز بسيار جالب و متفاوت با سازهاي ديگر كوبه اي است. اكنون اين ساز بازسازي شده است و به عنوان سازي منحصر به فرد در موزه سازهاي كرمان نگهداري مي شود. كاربرد اين ساز پس از شناسايي هنوز همگاني نشده است.


جاريگ:
سازي است استوانه اي و كوچك كه بر دو دهانه آن پوست مي كشند و داخل آن مقداري سنگ ريزه (ريگ) مي ريزند. نوازنده در حال اجراي ريتم بر روي يكي از پوست ها، جاريگ را در حالتي شوك دار پايين و بالا مي كند و از برخورد ريگ ها با پوست بالا و پايين، صدايي ايجاد مي شود. جنس بدنه در قديم چوبي بوده است و در حال حاضر براي راحتي، بيشتر از حلب و بدون پوست ساخته مي شود.


دُرَك:
نوعي ساز پوستي دو طرفه است كه با تسمه به گردن نوازنده آويزان مي شود و برعكس دهل، پوست ها موازي زمين قرار مي گيرند و به جاي چوب و تركه با انگشتان دست نواخته مي شود. معمولاً بر بدنه اين ساز زنگوله با نخي از جنس كنف آويزان است و نوازنده در مواقعي زنگوله را بر روي پوست بالايي مي گذارد تا در هنگام نواختن و لرزش پوست، صداي زنگ داري ايجاد شود. اين ساز توسط گروهي از كوليان سيرجان نواخته مي شود و تا به حال نظير آن در كشور ديده نشده است.


نقاره:
دو نوع نقاره در استان كرمان رايج است: يكي نقاره هاي سفالي كه در مناطقي مانند اميرآباد شول رايج است و ديگري نقاره هاي فلزي كه در مناطقي مانند شهر بابك و شهداد مورد استفاده است.
مراسم نقاره نوازي (نوبت نوازي) كه قبل از طلوع آفتاب و هنگام غروب اجرا مي شده است، اكنون هنوز در يكي از امامزاده هاي شهداد به نام امامزاده زيد برگزار مي شود. در اصطلاح محلي به اين نقاره ها طبل امامزاده مي گويند و دليل اجراي آن را يادآوري شكوه و معنويت امامزاده مي دانند.
از اين ساز در مراسم عزاداري ماه محرم كه توسط دسته هاي عزاداري شهداد انجام مي گيرد، نيز استفاده مي شود. ريتم اجرايي اين نوع نقاره براي مناسبت هاي مختلف، متفاوت است. در ساير نواحي استان كرمان، نقاره را فقط در مراسم شادماني به كار مي برده اند. در اصطلاح محلي در كرمان به نقاره بزرگ «ناقاره» و به نقاره كوچك «زيل» گفته مي شود.


كوزك:
مناطق شناسايي شده اين ساز، دهستان هاي نزديك فهرج و نرماشير است. كوزك در اين مناطق با دو اندازه كوچك و بزرگ استفاده مي شود كه كوزك بزرگ را با دست و كوبه اي قابل انعطاف (در حال حاضر دمپايي ابري) مي نوازند. شكل و تكنيك نوازندگي كوزك خصوصاً كوزك كوچك، بسيار جالب است و با ساير كوزه هايي كه در مناطق جنوبي ايران نواخته مي شود متفاوت است.
نوازندگان براي توليد صدا، هم از بدنه سفال كوزك و هم دهنه آن (به صورت متراكم كردن هواي داخلي آن) استفاده مي كنند. جالب اينكه اين كوزك شنوندگان را به ياد صداي طبلاي هندي مي اندازد.


سنگ:
اين ساز بدوي علاوه بر مناطق ياد شده در بعضي از روستاهاي كهنوج و سبزه و اران نيز نواخته مي شود، به اين صورت كه سنگ ها را به شكل هايي مسطح و تيغه اي مي تراشند و در سر ضرب آهنگ ها و ترانه ها به هم مي كوبند.
چوبسر (چوب سحر): چوبي است به ارتفاع بيش از دو متر كه با زنگوله، پارچه هاي رنگي، خرمهره و خرده فلز تزيين مي شود. اين ساز در بعضي از شعبات ايل قرائي (در اصطلاح محلي، قره اي) به وسيله فردي كه به آن «ملا» گفته مي شود و با كوبيدن به زمين (با ريتم هاي نامشخص) به صدا در مي آيد. به عقيده آنها، اين كار باعث دور شدن شياطين و ارواح خبيثه مي شود.


چليك:
سازي حلبي است كه با چوب نواخته مي شود. از اين ساز در روستاي راويز رفسنجان در مراسم مذهبي استفاده مي شود.


خلخال:
شامل زنجيري است كه به آن تعدادي زنگوله آويزان شده است و خانم ها در هنگام رقص و پايكوبي به مچ پاي خود مي بندند و با حركت دادن پا، آن را به صدا در مي آورند تا با ريتم آهنگ همراهي كند. خلخال بيشتر در بين كولي ها و بعضي عشاير منطقه كاربرد دارد.


سازهاي بادي
سازهاي بادي استان كرمان شامل سرنا، كرنا، سفيد مهره، ني محلي، ني جفتو، ني مشكي، فيقو، شاخ نفير و سوتك است.



سرنا:
به سرنا در اصطلاح محلي «ساز» و به نوازنده آن «سازي» گفته مي شود. باستان شناسان در كاوش هاي منطقه بشاگرد به نوعي سرنا دست يافته اند كه قدمتي هفت هزار ساله دارد. سرناي ديگري مربوط به دوره هخامنشي در موزه ساز كرمان نگهداري مي شود. به طور كلي چهار نمونه سرنا در استان كرمان رايج بوده كه سه نمونه آن در ايران بي همتاست.


نوع اول:
با بدنه اي يك تكه، مانند اكثر سرناهاي كشور. از اين سرنا در نواحي سيرجان، شهر بابك، بردسير (خرمنده و لاله زار) استفاده مي شود.


نوع دوم:
‌داراي بدنه اي دو تكه كه در اصطلاح محلي به آن «نَرلاس» گفته مي شود و قسمت شيپوري ساز از بدنه جدا مي شود كه از اين لحاظ با ساير سرناهاي كشور متفاوت است. در جيرفت، بم، قلعه گنج و قسمت هايي از بافت و كهنوج از اين ساز استفاده مي شود.


نوع سوم:
مانند سرناي نوع اول ولي با ارتفاع بيش از شصت سانتي متر. اين سرنا بلندترين سرناي شناخته شده ايران است و در شهرستان منوجان استفاده مي شود.
نوع چهارم:
تنها سرناي گلي در جهان است كه در روستاي سبلوييه زرند بسيار محدود استفاده مي شود.


كرنا:
شكل كرنا مانند سرنا است، ولي با ابعادي بزرگ تر. قسمت شيپوري كرنا فلزي و معمولاً از جنس برنج است و در مناطقي از سيرجان، شهر بابك و بافت رايج است. معمولاً كرنا را به همراه نقاره يا دهل مي نوازند.


سفيد مهره:
اين ساز نوع خاصي از بوق صدفي است كه در مراسم عزاداري و همچنين براي اعلان فوت افراد به كار مي رفته است، به طوري كه براي اعلان فوت ۳ بار در اين ساز مي دميده اند. سفيد مهره در مناطقي مانند چترود، سيرج، ده زيار، دُران، جوشون، شهداد، گوديز و اندوهجرد رايج است. سفيد مهره اي كه هم اكنون در روستاي گوديز و توسط آقاي اكبر محمودي نواخته مي شود، داراي قدمتي چهارصد ساله است. اين ساز در بين اهالي از حرمتي خاص برخوردار است و حتي بعضي از بوميان بر اين باورند كه دور كردن سفيد مهره از شهر يا روستا براي اهالي بد يمن است.


ني محلي:
اين ساز در بيشتر مناطق استان كرمان به صورت لبي نواخته مي شود. ابعاد و تعداد سوراخ هاي ني در مناطق مختلف استان متغير است. اكثر نوازندگان ني داراي صدايي خوش هستند و در بين ني نوازي به غريبي خواني و كرتي خواني، كه دو نمونه مهم از سوگ آواهاي استان كرمان است، مي پردازند.


ني جفتو:
از اين ساز بيشتر در نواحي جيرفت، بم، شهداد و بافت استفاده مي شود و شامل دو ني كوچك است كه به وسيله روده گوسفند به هم متصل شده اند. اكثر ني جفتوها چهار سوراخ دارند، ولي در بعضي مناطق با پنج سوراخ نيز ديده شده اند.


فيقو:
نوعي ساز بادي است كه در بعضي مناطق آن را از ساقه جو و در بعضي مناطق با ني مي سازند و در برخي مناطق از جنس چوب است. فيقو فاقد سوراخ است و فقط يك صداي واحد را توليد مي كند. نوازندگان اين ساز را كودكان تشكيل مي دهند.


شاخ نفير:
سازي است بادي از جنس شاخ كه توسط قلندران و دراويش دوره گرد استفاده مي شود. در گذشته از اين ساز در مسير سفرها و براي دور كردن حيوانات وحشي و ترساندن آنها استفاده مي شده، ولي در حال حاضر براي با خبر كردن اهالي محله ها، براي كمك و جمع آوري نذورات استفاده مي كنند.


سوتك:
سازي گلي است كه در بعضي از مناطق استان و بيشتر به وسيله نوجوانان نواخته مي شده است. در حال حاضر پيرترين سوتك ساز ايران با ۹۵ سال سن در شهداد زندگي مي كند. نوعي سوتك در استان كرمان ساخته مي شود كه درون آن را با آب پر مي كنند تا صدايي شبيه به صداي پرندگان توليد كند. سوتكي مربوط به دوره ساسانيان نيز در حفاري هاي منطقه قلعه دختر شهر كرمان كشف شده است.
سازهاي زهي آرشه اي

چنگ:
نوعي قيچك است كه در اصطلاح محلي به آن چنگ گفته مي شود. اين ساز در مناطقي از جيرفت، منوجان، كهنوج، قلعه گنج و بردسير رايج است و به نوازنده آن چنگي گفته مي شود. شايان ذكر است به قيچك بردسير در اصطلاح محلي «كمونچه» گفته مي شود.


چنگ قطي:
از قوطي هاي حلبي و تخته ساخته مي شود و داراي سه سيم است. از اين ساز در روستاي چاه داد خدا و شهرستان منوجان استفاده مي كنند.


يروتي:

با توجه به اينكه اين آواها و نواها و سازها اكنون هم كاربرد عام ندارند و براي بسياري از مردم ناشناخته هستند، اين تصور را بكنيم كه آيا يك يا دو نسل آينده هيچ نوع آشنايي با آنها خواهند داشت؟ شايد باز تعدادي از اين سازها تنها در موزه ها نگهداري شود و يا اينكه اگر بتوان خوش بين بود، در اركسترها به عنوان سازهاي مكمل استفاده گردد؛ البته بدون توجه به نواهايي كه با اين سازها در طي تاريخ نواخته مي شده است.




با اميد اينكه اين نواها و سازها با كاربردي اصلح در موسيقي و فرهنگ ايران زمين به كار رود

فواد توحیدی

[ میهمان گرامی برای مشاهده لینک ها نیاز به ثبت نام دارید]

دوستِ من ، خیلی خیلی ازت سپاسگذارم که چنین تاپیکِ خوب و مفیدی ایجاد کردی که جایِ چنین تاپیک هایی در این سایت به شدّت خالیه . امّا ای کاش چند نمونه یِ صوتی رو هم به مقاله ات ضمیمه کنی که کاربردی تر و مفید تر باشه .
خوش باشی . فعلا ، یا حق !

بسیار سپاسگذارم از شما دوست عزیز خیلی جالب ومفید بود

تشکر از شما ز باب این تاپیک

نکته اینجاست که من صدای برخی از این سازها رو نشنیده ام ، وقتی اولین بار داخل باغ موزه هرندی موزه این سازها رو دیدم فراوان علاقه مند شدم که برخی از سازهای کوبه ای رو داشته باشم و نواختنشان را نیز بیاموزم .

اکسلنت

علی جون دستت درد نکنه پیر شی جوون ..اگر از آلبوم کویرانه و آثار صوتی اون برامون بذاری خیلی ممنون میشم ...سپاس

همگی لطف دارید..
چشم سعی می کنم که این تاپیک رو زودتر به روز کنم..
و از آثار موسیقی هم بگذارم..
در کل استاد توحیدی 15 تا سی دی از آثار موسیقی نواحی کرمان ضبط کردن که 3 تاشون تا حالا پخش شده که به اسم کویرانه ی 1،2 و 3 شناخته می شن.
که گرچه توی بازار کم یاب هستند ولی فکرکنم بشه پیدا کرد.
باز دوستان جایی دیدن اطلاع بدند به بقیه.

“سید فواد توحیدی”

نوشتار زير حاصل بخشي از پژوهش‌هاي ميداني من و همكارانم است كه در مدت سه سال و انجام حدود هفتاد سفر به نواحي مختلف استان كرمان به دست آمده است.
اگرچه پژوهش در پهناورترين استان كشور، دشواري‌هاي ويژه خود را به همراه داشت، ولي عزم راسخ اين گروه، براي شناسايي و ثبت و ضبط گوشه‌اي از فرهنگ گران‌قدر ايران‌زمين تمام سختي‌ها را به شهدي گوارا مبدل نمود. خوشبختانه نتايج حيرت‌آور به‌دست‌آمده و شناسايي بيش از هزار نوازنده بومي و متجاوز از بيست نوع ساز نواحي كه تعدادي از آن‌ها نه‌تنها در كشور، بلكه در پهنة گيتي منحصر به فردند، ما را بيش از پيش به ادامة راه مصمم نمود. در اين نوشتار سعي شده است به معرفي انواع مختلف سورنا، به‌ عنوان شاخص‌ترين و مهم‌ترين ساز نواحي استان، پرداخته شود.
ساز سورنا جايگاه ويژه‌اي در ميراث موسيقايي ديار كريمان دارد و به‌طور كلي قص‍ّه‌گوي حماسه و خون و جنون و سور و سوگ است. كشف سورناي هفت‌هزار ساله در منطقة بشاگرد و همچنين كشف سورنايي متعلق به دوران هخامنشي كه هم‌اكنون در باغ موزة هرندي كرمان نگه‌داري مي‌شود، نشان از پيشينة بسيار كهن اين ساز در كرمان دارد.
به سورنا در اصطلاح محلي، ساز و به خنياگر آن سازي گفته مي‌شود. به گروه‌هاي نوازنده شاديانه نيز ساز و دهلي، لوطي، مطرب و سوري گفته مي‌شود. به‌طور كلي چهار نمونة متفاوت از ساز سورنا در استان كرمان رايج است، كه سه نمونة آن با ساير سورناهاي كشور متفاوت است.
نمونه اول: سورنايي است كه لولة صوتي و قسمت مخروطي ساز از هم جدا نمي‌شود و به صورت يك تكه و متصل از چوب تراشيده مي‌شود. اين سورنا كه تقريباً مشابه اكثر سورناهاي راجي در كشور مي‌باشد، در مناطقي از بافت و شهرستان‌هاي سيرجان، شهربابك، بردسير (مناطق لاله‌زار و خرمنده) رايج مي‌باشد. تا دو دهة قبل از اين سورنا در شهرستان‌هاي شهداد، رفسنجان، زرند و خود شهر كرمان نيز استفاده مي‌شده است.
نمونه دوم: سورنايي است كه در اصطلاح محلي به آن نرلاس۱ گفته مي‌شود و تفاوت آن با نوع اول در اين است كه لولة صوتي ساز از محل شيپوري جدا مي‌شود و سورنا به شش قسمت (شيپوري، لولة صوتي، دو شاخه، پولك، ميل و قميش) تقسيم مي‌گردد. اين سورنا در مناطقي از شهرستان بافت كه در مجاورت شهرستان جيرفت مي‌باشد، تمام مناطق جيرفت و بم و قسمت‌هايي از كهنوج و قلعه‌گنج رايج مي‌باشد.
نمونه سوم: سورنايي است شبيه به سورناي نوع اول، با اين تفاوت كه طول آن بسيار بلند (حدود شصت سانتي‌متر) و نزديك به ابعاد كرناي استان كرمان مي‌باشد. اين ساز در شهرستان منوجان و قسمت‌هايي از كهنوج و قلعه‌گنج نواخته مي‌شود.
نمونه چهارم: سورنايي است كه شايد در تمام دنيا منحصر به فرد باشد. سورنايي با بدنه‌اي گلي كه در منطقه سبلوئيه زرند (بناوند) ساخته و نواخته مي‌شود.
سازهاي همراه سورنا
سازهاي همراه سورنا در استان كرمان نسبت به موقعيت جغرافيايي هر منطقه و نوع سورنايي كه در آنجا رايج است، متفاوت مي‌باشد. در اين قسمت سعي شده با توجه به نوع سورنا سازهاي همراه آن معرفي شود.
سورناي نوع اول: معمولاً اين ساز در مناطقي به همراه دهل، و در قسمت‌هايي ديگر به همراه دهل، نقار و د‌ُرك۲ نواخته مي‌شود. دهلي كه با اين ساز نواخته مي‌شود، به ‌وسيلة چوب و تركه نواخته مي‌شود و ارتفاع بدنة دهل نسبت به قطر پوست‌ها كمتر مي‌باشد. پوستي كه با چوب نواخته مي‌شود نسبت به پوستي كه با تركه نواخته مي‌شود، ضخيم‌تر و داراي صداي بم‌تري مي‌باشد. جنس بدنة دهل از جنس چوب بيد و يا سپيدار مي‌باشد. اين دهل به ‌وسيلة طناب و يا تسمة چرمي به شانة نوازنده آويخته مي‌شود. جنس كوبه از چوب بادام و تركه از جنس تركة انار مي‌باشد.
نقاره‌هايي كه با اين سورنا نواخته مي‌شوند، نسبت به منطقة جغرافيايي متفاوت مي‌باشند. نقاره مناطقي مانند سيرجان داراي بدنه‌اي سفالي و نقاره‌هاي شهربابك داراي بدنه‌اي مسي مي‌باشند. پوست نقاره از پوست گاو و يا گوساله مي‌باشد و پوست دهل از جنس بز و يا گوسفند. لازم به ذكر است در مناطقي از سيرجان و شهداد هنوز از نقاره براي نوبت‌نوازي استفاده مي‌شود.
د‌ُرك: نوعي ساز پوستي دوطرفه كه با تسمه چرمي به گردن نوازنده آويزان مي‌شود و برعكس دهل، پوست‌ها موازي زمين قرار مي‌گيرند. در اين ساز به جاي چوب و تركه از انگشتان دست استفاده مي‌شود. معمولاً بر بدنة اين ساز كه از جنس چوب بيد است، زنگوله‌اي با نخي از جنس كنف آويزان است و نوازنده در مواقعي زنگوله را روي پوست بالايي مي‌گذارد تا در هنگام نواختن و لرزش پوست، صداي زنگ‌داري ايجاد شود. به غير از مناطقي از استان كرمان، نظير اين ساز در جاي ديگري از كشور ديده نشده است.
سورناي نوع دوم (نرلاس): اين سورنا به همراهي دهل و جره۳ نواخته مي‌شود. بدنة دهل و ج‍ُره فلزي مي‌باشد و ارتفاع بدنه نسبت به پوست‌ها بيشتر مي‌باشد و به ‌وسيلة يك دست و يك چوب نواخته مي‌شود. معمولاً نوازندگان دهل در حين نوازندگي حركاتي آكروباتيك، از جمله چرخيدن و عبور دادن ساز از زير يكي از پاها (البته با حفظ ريتم) مي‌پردازند. جنس چوبي كه نقش كوبه را بازي مي‌كند از جنس ارچن۴ يا بادام مي‌باشد. جنس چوبي كه پوست را روي آن چنبره مي‌كنند نيز از جنس چوب انار است. لازم به ذكر است، جره همان دهل است با ابعادي كوچك‌تر، كه صدايي زيرتر از دهل را ايجاد مي‌كند.
سورناي نوع سوم: اين نوع سورنا به همراهي دهل، تمبك، جره و در مواقعي تمپو نواخته مي‌شود. بدنه دهل و جره‌اي كه با اين ساز نواخته مي‌شود، از جنس چوب كهور۵ است و با يك دست و يك چوب نواخته مي‌شود. ارتفاع بدنه دهل، چند برابر قطر پوست‌هاست. قطر يكي از پوست‌ها كمتر از پوست ديگري است و همين امر باعث شده دهل شكلي مخروطي پيدا كند. علت كوچكي يكي از پوست‌ها اين است كه صداي زيرتري را نسبت به پوست ديگر ايجاد نمايد. پوست بم را در اين ساز با كوبه‌اي از جنس چوب بادام مي‌نوازند. معمولاً بدنه اين دهل را با پارچه‌هاي رنگي تزيين مي‌كنند. تمبكي كه با سورناي نوع سوم نواخته مي‌شود داراي بدنه‌اي چوبي است كه به وسيله تسمة چرمي به شانة نوازنده آويخته مي‌شود.
سورناي نوع چهارم: اين سورناي گلي را معمولاً به همراه دايره و دهلي كه در سورناي نوع اول توضيح داده شد، مي‌نوازند.
اجزاي سورنا
۱. پيك: همان قميش ساز است كه از جنس ني مي‌باشد و نوازنده از ارتعاش دوزبانة آن صداي ساز را به ‌وجود مي‌آورد. معمولاً نوازندگان قبل از اجرا كمي پيك ساز را مرطوب مي‌كنند. بهترين نوع پيك، ني‌ آبي مي‌باشد كه در اصطلاح محلي به آن پيش‌دريايي مي‌گويند. در سورناي گلي، جنس پيك از پوست ساقة تركة بيد و يا شنك۶ مي‌باشد. در اصطلاح محلي كرمان به پيك، كاشك، كاش، بزگه۷ و فيقو نيز گفته مي‌شود.
۲. ميل: رابطي است فلزي بين پيك و دوشاخة سورنا. در بعضي از نواحي استان به ميل، ماشوله يا نلي۸ هم گفته مي‌شود. لازم به ذكر است سورناي گلي فاقد ميل و دوشاخه مي‌باشد و پيك مستقيماً در بدنة سورنا فرومي‌رود.
۳. پولك: قطعه‌اي است دايره‌اي‌شكل كه به آن پيش‌لپوزي۹ يا پيلك هم گفته مي‌شود و بين پيك و ميل ساز قرار مي‌گيرد تا از ورود بيش از اندازة ميل ساز به دهان جلوگيري نمايد. پولك معمولاً از جنس صدف، چوب نارگيل و يا فلز مي‌باشد.
۴. دوشاخه: چوبي است كه پايين آن به صورت دوشاخه و انبري‌شكل بوده و در داخل بدنه سورنا فرومي‌رود. در اصطلاح محلي به دوشاخه، بچ۱۰‌ ساز، گهر۱۱ و زبونه هم گفته مي‌شود و معمولاً از چوب سرخ گز مي‌باشد.
۵. بدنه: همان لوله صوتي ساز است كه به شكل مخروطي ساخته مي‌شود. به‌جز سورناي گلي ساير سورناهاي استان چوبي و معمولاً از جنس چوب زردآلود، زيتون، بادام، گل‌پرك، گلابي، ريشه كهور و يا كنار۱۲ ساخته مي‌شوند. در سورناي نرلاس به قسمت استوانه‌اي بدنه، دار، دال و دس پن۱۳ و به قسمت مخروطي كپه، كعب و يا قده گفته مي‌شود.
بعد از توضيح اجزاي مختلف سورنا، به ذكر اندازة چند نمونه از سورناي استان پرداخته مي‌شود.
سورناي نوع اول: مربوط به سازي روستاي اميرآباد شول سيرجان
طول كلي ساز: ۴۴ سانتي‌متر، بدنه بدون ميل و پيك: ۳/۳۶ سانتي‌متر، طول دوشاخه ۳/۹ سانتي‌متر
فاصلة بدنه تا سوراخ اول (بدون ميل و پيك): ۹/۴ سانتي‌متر
فاصله بدنه تا سوراخ دوم: ۱/۷ سانتي‌متر
فاصله بدنه تا سوراخ سوم: ۴/۹ سانتي‌متر
فاصله بدنه تا سوراخ چهارم: ۷/۱۱ سانتي‌متر
فاصله بدنه تا سوراخ پنجم: ۱۴ سانتي‌متر
فاصله بدنه تا سوراخ ششم: ۴/۱۶ سانتي‌متر
فاصله بدنه تا سوراخ هفتم: ۲/۱۹ سانتي‌متر
فاصله بدنه تا سوراخ پشت (پس كت): ۶/۵ سانتي‌متر
قطر دهانه شيپوري: ۸/۸ سانتي‌متر
قطر بدنه استوانه‌اي: ۴/۲ سانتي‌متر
قطر پولك: ۵ سانتي‌متر
سورناي نوع دوم (نرلاس): مربوط به سازي جيرفت
طول كلي ساز: ۵/۴۰ سانتي‌متر، طول بدنه بدون ميل و پيك: ۵/۳۴، طول دوشاخه ۶/۹ سانتي‌متر
فاصله بدنه تا سوراخ اول: ۵/۵ سانتي‌متر
فاصله بدنه تا سوراخ دوم: ۶/۷ سانتي‌متر
فاصله بدنه تا سوراخ سوم: ۲/۱۰ سانتي‌متر
فاصله بدنه تا سوراخ چهارم: ۱۲ سانتي‌متر
فاصله بدنه تا سوراخ پنجم: ۲/۱۴ سانتي‌متر
فاصله بدنه تا سوراخ ششم: ۵/۱۶ سانتي‌متر
فاصله بدنه تا سوراخ هفتم: ۸/۱۸ سانتي‌متر
فاصله بدنه تا سوراخ پشت: ۲/۶ سانتي‌متر
قطر دهانه شيپوري: ۵/۹ سانتي‌متر
قطر بدنه استوانه‌اي: ۲ سانتي‌متر
قطر پولك: ۲/۵ سانتي‌متر
سورناي نوع سوم: مربوط به سازي منطقة منوجان
طول كلي ساز: ۵۸ سانتي‌متر، طول بدنه: ۵۱ سانتي‌متر،
طول دوشاخه: ۱۰ سانتي‌متر،
فاصله بالاي بدنه تا سوراخ اول: ۵/۴ سانتي‌متر
فاصله بدنه تا سوراخ دوم: ۵/۷ سانتي‌متر
فاصله بدنه تا سوراخ سوم: ۱۱ سانتي‌متر
فاصله بدنه تا سوراخ چهارم: ۱۴ سانتي‌متر
فاصله بدنه تا سوراخ پنجم: ۲/۱۷ سانتي‌متر
فاصله بدنه تا سوراخ ششم: ۲/۲۰ سانتي‌متر
فاصله بدنه تا سوراخ هفتم: ۳/۲۳ سانتي‌متر
فاصله بدنه تا سوراخ پشت: ۵/۵ سانتي‌متر
قطر دهانه شيپوري: ۵/۷ سانتي‌متر
قطر بدنه استوانه‌اي: ۲ سانتي‌متر
قطر پولك: ۵/۵ سانتي‌متر
سورناي نوع چهارم: مربوط به ساز روستاي سبلوئيه زرند (بناوند)
طول كلي ساز: ۲۵ سانتي‌متر، طول بدنه: ۲۲ سانتي‌متر
فاصله بالاي بدنه تا سوراخ اول: ۵/۴ سانتي‌متر
فاصله بدنه تا سوراخ دوم: ۷/۶ سانتي‌متر
فاصله بدنه تا سوراخ سوم: ۵/۹ سانتي‌متر
فاصله بدنه تا سوراخ چهارم: ۲/۱۲ سانتي‌متر
فاصله بدنه تا سوراخ پنجم: ۵/۱۵ سانتي‌متر
فاصله بدنه تا سوراخ پشت: ۴/۳ سانتي‌متر
قطر دهانه شيپوري: ۴/۵ سانتي‌متر
قطر بدنه استوانه‌اي: ۳/۳ سانتي‌متر
فاقد ميل، پيك و دوشاخه.

موسيقي محلي کرمان آيينه تمام نماي فرهنگ کهن اين ديار

تیر ۱۳م, ۱۳۸۸
موسيقي محلي کرمان آيينه تمام نماي فرهنگ کهن اين ديار
موسيقي نواحي را مي توان آيينه تمام نما از شور و نوع زندگي مردم هر ناحيه دانست ، به طوري که با قاطعيت مي توان گفت که با بررسي موسيقي هر منطقه، به راحتي مي توان با ساختار زندگي، آداب، ارزش ها و ساير ويژگي هاي آن آشنا شد.

وسعت پهناور کرمان و همجواري آن با استان هاي هرمزگان، فارس، يزد، خراسان جنوبي و سيستان و بلوچستان و تأثيرپذيري و تأثيرگذاري موسيقي و فرهنگ اين استان در رقابت با نواحي هم جوار و همچنين وجود اقوام و ايلات مختلف باعث شده که اين استان به عنوان منبع عظيمي از تنوع موسيقي محلي به شمار رود.
پژوهشگر حوزه هنري در زمينه موسيقي نواحي استان کرمان در گفت و گو با ايرنا در اين باره مي گويد: تأثيرپذيري و تأثيرگذاري موسيقي و فرهنگ اين استان در رقابت با نواحي هم جوار استان و نيز تعدد اقوام و ايلات مختلف با آداب و رسوم ويژه ، باعث گرديده تنوع فرهنگي و موسيقايي چشمگير و حيرت انگيزي را در اين استان شاهد باشيم.
“فواد توحيدي” گفت: سازهاي نواحي اين استان به کوبه اي پوست دار، سازهاي بادي و سازهاي زهي آرشه اي تقسيم بندي مي شود.
وي ادامه داد: سازهاي بادي شامل سرنا، کرنا،سفيد مهره، ني محلي،ني جفتو، ني مشکي، فيقو، شاخ نفير و سوتک
است.
توحيدي ادامه داد: سفيد مهره از سازهاي بادي به شمار مي رود که در گذشته براي مراسم عزاداري و همچنين براي اعلام فوت افراد به کار مي رفته است، به طوري که براي اعلام فوت ۳ بار در اين ساز مي دميده اند.
گفتني است ،ساز سفيد مهره در مناطقي مانند چترود، سيرج، ده زيار، دُران، جوشون، شهداد، گوديز و اندوهجرد رايج است.
وي خاطر نشان کرد: سفيد مهره اي که هم اکنون در روستاي گوديز و توسط آقاي اکبر محمودي نواخته مي شود، داراي قدمتي چهارصد ساله است.
او گفت: اين ساز در بين اهالي از حرمتي خاص برخوردار است و حتي بعضي از بوميان بر اين باورند که دور کردن سفيد مهره از شهر يا روستا براي اهالي بد يمن است.
وي در زمينه ساز ني محلي نيز گفت: اين ساز در بيشتر مناطق استان کرمان به صورت لبي نواخته مي شود و ابعاد و تعداد سوراخ هاي ني در مناطق مختلف استان متغير است.
توحيدي مي گويد: اکثر نوازندگان ني داراي صدايي خوش هستند و در موسيقي نواحي به عنوان بخشي مهم از ميراث شفاهي مناطق مختلف، همواره مورد توجه و علاقه ويژه فرهنگ پژوهان و مردم شناسان بوده است.
اين کارشناس پژوهشگر موسيقي اضافه کرد: باستان شناسان در کاوش هاي منطقه بشاگرد به نوعي سرنا دست يافته که قدمتي هفت هزار ساله دارد.
وي همچنين سازهاي کوبه اي اين استان را به چوغ، چوغرو، جاريگ، درک، نقاره، کوزک،سنگ، چوب سر،چليک و خلخال تقسيم بندي کرد و افزود: چنگ، چنگ قطي و بروتي از جمله سازهاي زهي آرشه اي تقسيم بندي مي شود.
توحيدي با بيان اينکه چوغ، سازي است سنگي که روي يک طرف آن را با پوست بز يا گوسفند مي پوشانند گفت: تا دو دهه قبل، اين ساز در بين گروهي از ساربانان و شتربانان رواج داشته است، به اين ترتيب که ‌آن را با طناب روي شتري به نام شتر سر آهنگ (راه بلد) مي بسته اند و ساربان در هنگام بروز طوفان شن از آن به عنوان ساز راهنما استفاده مي کرده، به صورتي که براي ايمني از شن هاي بيابان روي خود را با پارچه اي مي بسته و فقط با ضربه زدن به پوست چوغ، شتران را به دنبال سر آهنگ مي کشانده است.
وي چوغرو را يکي ديگر از سازهاي کوبه اي عنوان کرد و ادامه داد: اين ساز در روستاي بيدخون مَرغک بم شناسايي شده و در هنگام رقص محلي و پايکوبي نواخته مي شده است.
وي طرز نواختن چوغرو را نيز بسيار جالب و متفاوت با سازهاي ديگر کوبه اي دانست و افزود: اکنون اين ساز بازسازي شده است و به عنوان سازي منحصر به فرد در موزه سازهاي کرمان نگهداري مي شود.
اين پژوهشگر حوزه هنري استان کرمان جاريگ را سازي استوانه اي و کوچک عنوان کرد و گفت: بر دو دهانه اين ساز پوست مي کشند و داخل آن مقداري سنگ ريزه (ريگ) مي ريزند.
وي افزود: نوازنده اين ساز در حال اجراي ريتم بر روي يکي از پوست ها، جاريگ را در حالتي شوک دار پايين و بالا مي کند و از برخورد ريگ ها با پوست بالا و پايين، صدايي ايجاد مي شود.
او مي گيود: جنس بدنه اين ساز در قديم چوبي بوده و در حال حاضر براي راحتي، بيشتر از حلب و بدون پوست ساخته مي شود.
وي همچنين دُرَک را نوعي ساز پوستي دو طرفه معرفي کرد که با تسمه به گردن نوازنده آويزان مي شود و برعکس دهل، پوست ها موازي زمين قرار مي گيرند و به جاي چوب و ترکه با انگشتان دست نواخته مي شود.
وي ادامه داد: معمولاً بر بدنه اين ساز زنگوله با نخي از جنس کنف آويزان است و نوازنده در مواقعي زنگوله را بر روي پوست بالايي مي گذارد تا در هنگام نواختن و لرزش پوست، صداي زنگ داري ايجاد شود.
به گفته وي اين ساز توسط گروهي از کوليان سيرجان نواخته مي شود و تا به حال نظير است .
وي نقاره را از ديگر سازهاي محلي اين استان معرفي کرد و گفت: از اين ساز در مراسم عزاداري ماه محرم که توسط دسته هاي عزاداري شهداد انجام مي گيرد، نيز استفاده مي کنند و ريتم اجرايي اين نوع نقاره براي مناسبت هاي مختلف، متفاوت است.
توحيدي گفت: در ساير نواحي استان کرمان، نقاره را فقط در مراسم شادماني به کار مي برده اند و در اصطلاح محلي در کرمان به نقاره بزرگ «ناقاره» و به نقاره کوچک «زيل» گفته مي شود.
وي با اشاره به استفاده از ني جفتو در اين استان گفت: از اين ساز بيشتر در نواحي جيرفت، بم، شهداد و بافت استفاده مي شود که ساختار ان شامل دو ني کوچک است که به وسيله روده گوسفند به هم متصل شده اند و اکثر ني جفتوها چهار سوراخ دارند، ولي در بعضي مناطق با پنج سوراخ نيز ديده شده اند.
اين پژوهشگر در زمينه موسيقي نواحي استان، فيقو را نوعي ساز بادي ديگر معرفي کرد که در بعضي مناطق آن را از ساقه جو و در بعضي مناطق با ني آن را مي سازند و در برخي مناطق از جنس چوب است.
او مي گويد: فيقو فاقد سوراخ بوده و فقط يک صداي واحد را توليد مي کند که نوازندگان اين ساز را کودکان تشکيل مي دهند.
توحيدي شاخ نفير را از ديگر سازهاي بادي عنوان کرد و افزود: اين ساز از جنس شاخ حيوان است که توسط قلندران و دراويش دوره گرد استفاده مي شود و در گذشته از اين ساز در مسير سفرها و براي دور کردن حيوانات وحشي و ترساندن آنها استفاده مي شده، ولي در حال حاضر براي با خبر کردن اهالي محله ها، براي کمک و جمع آوري نذورات استفاده مي کنند.
وي گفت: سوتک يکي ديگر از سازهاي محلي استان سازي گلي است که در بعضي از مناطق استان و بيشتر به وسيله نوجوانان نواخته مي شده است.
فواد توحيدي افزود: چنگ قطي ساز ديگري است که از قوطي هاي حلبي و تخته ساخته مي شود و داراي سه سيم است و از اين ساز در روستاي چاه داد خدا و شهرستان منوجان استفاده مي کنند.
پژوهشگر حوزه هنري استان کرمان در پايان افزود: اين آواها و نواها و سازها اکنون هم کاربرد عام ندارند و براي بسياري از مردم ناشناخته هستند.

[ میهمان گرامی برای مشاهده لینک ها نیاز به ثبت نام دارید]

علی جان من یادم میاد که همراه این مقاله تعدادی عکس هم چاپ شده بود ...اون عکس ها رو داری ؟