اشعار شاه اسماعيل صفوي (خطايي)

سماعيل، مقلب ابوالمظفر بهادر خان حسيني،ومعروف به شاه اسماعيل موسس سلسله صفوي است. از وي اشعاري به تركي با تخلص «خطايي» بر جا مانده است.
مرگ شاه اسماعيل: سلطان سليم اول كه در جنگ معروف چالدران در فتح تبريز موفق شده بود كه همسر محبوب شاه اسماعيل را به اسارت در آورد پس از خروج از ايران وي را گروگان گرفت و براي ازادي وي ازشاه امتيازات كلاني خواست. اما اسماعيل براي بدست اوردن همسر محبوب خود حاضر نشد يك وجب از خاك ايران را به سلطان سليم تسليم كند و ان چنان كه گفته شده از غم فراق دوري همسر خويش در سن سي و پنج سالگي در گذاشت. پس از وي فرزند وي شاه طهماسب به پادشاهي ايران رسيد .


گزيده اشعار تركي

شريعت

بـاهـاريـن گـلـديـگـيـن نـدن بـيـلـيـيـم *** گـول ديـکـنـده بـيـتـر، بـولبول تالدا‌دير
ايـيـوبـون تـنـيـنـده ايـکـي قورد قالدي *** بـيـري ايـپـک سـارار، بـيـري بـالـدا‌ديـر
کـؤنـلـونـه گـتـيـرمـه شکک ايله گومان *** سـيـد نـسـيـمـييه دئ، اول اولدو شان
تـانـري ايـلـه مـيـنـبـيـر کـلام سؤيلشن *** عــلــي مــديــنـه‌ده، مـوسـا تـوردا‌ديـر
شــريــعــت يــولــونــو مــحــمـد آچـدي *** تـريـقـت گـولـونـو شـاه عـلـي سـئـچدي
شو دونيا‌دان نئچه يوز مين ار کئچدي *** اونــلـار اتـفـاقـدا، مـئـهـدي يـولـدا‌ديـر
آدمــيـن، حـاتـمـيـن ذات-ي فـزلـولـلـاه *** اشـيـايـي قـرق ائـتميش بو بير سيرروللاه
شـاهـنـشـاهـي-قـوتـبي-عالم زيللوللاه *** قـودرت-ي نـظـري مـؤمـن قـولـدا‌ديـر
شــاه خـتـاي آيـديـر: سـيـرريـنـي يـايـمـا *** قــيــلــا گــؤر نــامـازيـن قـزايـه قـويـمـا
شـو يـالـان دونـيـادا هـئچ سابام دئيمه *** تـنـيـن تـنـاشـيـرده، سـيـررين سالدا‌دير


پرورديگار

ائـي کـي, يـوخـدان بـو جاهاني وار ائدن پرورديگار *** يــئــري قـايـم گـؤگـلـري دووار ائـدن پـرورديـگـار.
"کـونـتـو کـنـز"اين آيتي وصفينده اولموشدور نوزول, *** وارلـيـبـيـنـا "کـون فـکـان" ايقرار ائدن پرورديگار.
جـومـلـه?ي-عـالـمـده سـن گوندن دخي ظاهر, ولي, *** ديــلــده دايــم آديـنـي سـتـتـار ائـدن پـرورديـگـار.
مـؤمـيـنـه مـسـکـن قـيـلـانـديـر بـابـي-جـنـناتو نيم, *** کـافـري-مـونـکـيـر مـقـامـيـن نـار ائـدن پرورديگار.
جـومـلـه‌اشـيـالـار گؤزون درخاب ائدندير گئجه‌لر, *** گـؤگـده کـؤوکـبـلـر گـؤزون بيدار ائدن پرورديگار.
بـيـر قـولـونـي اودا يـاخـوب, قـيلدي في-ناري-سقر, *** بــيـر قـولـونـي مـحـرمـي-اسـرار ائـدن پـرورديـگـار.
ميسر ايچينده يوسيفي بير قول ايکن سولطان ائدن, *** درد ايــلــه يــقــوبـيـنـي بـيـمـار ائـدن پـرورديـگـار.
يـونـيـسـي دريـا ايـچـيـنـده يـوددوران بـيـر بـالـيـبـه, *** آتــشــي ايــبـراهـيـمـي گـولـزار ائـدن پـرورديـگـار.
يـابـديـران دريـايـا گؤگدن ابري-نئيسان يابمورون, *** قـتـپـه‌سـيـنـدن لـؤلـؤيـي شـهـوار ائـدن پرورديگار.
انــبــيــيــالــار بــخــشــيـنـه يـازديـران الـا مـرتـبـه, *** مـوسـتـفـانـي جـومـلـه‌دن موختار ائدن پرورديگار.
اون ايـکـي مـعـصـومـي-پـاکي پيش ائدن اوممتلره, *** مـورتـضـانـي حـئـيـدري-کـررار ائـدن پـرورديگار.
لـوطـفـيـلـه احـوالـيـنـا قـيـلـگـيـل خـطـاي‌نـيـن نظر, *** عـشـق ايـچـيـنـده والـئهي-ديدار ائدن پرورديگار.

اينجيمه بيزدن

گـل, کـؤنـول, ايـنـجيمه بيزدن *** قالسين, کؤنول, يول قالماسين!
اول-آخــيــر يــول قــديــمـديـر *** قالسين, کؤنول, يول قالماسين!
ارنـــلـــر بـــيـــزه بـــوســـوديــر *** يــالــان ســؤيــلــه?ن آســيـديـر
بــو گــئــرچـکـلـر نـفـه‌سـيـديـر *** قالسين, کؤنول, يول قالماسين!
بــابــچــادا آچــيــلـان گـولـديـر *** مــعــنــايـي سـؤيـلـه?ن ديـلـديـر
پــس, ازلــدن قــديـم يـولـديـر *** قالسين, کؤنول, يول قالماسين!
بــاشــيــنـداديـر آلـتـون تـاجـي *** بـــودور, ارنـــلـــر مـــئــراجــي
کـسـکـيـنـديـر يـولـون قيليجي *** قالسين, کؤنول, يول قالماسين!
ائـــي ديـــوانـــه, ائــي ديــوانــه *** عــاشــق اولــان قـيـيـار جـانـه
خــطــاي دئــر, تـاجـلـي خـانـه *** قالسين, کؤنول, يول قالماسين!


عشق اولسون!

ووجـوديـم شـهـريـن سـئـيـر ائـديب گزديم *** ديــدار ايــلــه مــحــبــتـه عـشـق اولـسـون
هــمــن بــيــر نــســنــه‌ده قــالـدي نـظـريـم *** ديــدار ايــلــه مــحــبــتـه عـشـق اولـسـون
عشقيم جوش ائيله‌دي کئچدي سريمدن *** آرتــيــب گــلــيــر مــحــبــتــيــن نــورونــدن
نــيــازيــمــيــز بــودور جــانــي-کــريــمـدن *** ديــدار ايــلــه مــحـبـتـه عـشـق اولـسـون!
قــودرت قــنــديــلــيــنــدن آتــدي دانـيـي *** ائــنــدي لــؤوهــي عـذره تـوتـدو بـيـنـايـي,
جــونــبــوشــه گــتــيــرن چـرخـي-فـنـايـي *** ديــدار ايــلــه مــحـبـتـه عـشـق اولـسـون!
فـيـل يـوکـون يـوکـلـتـمـه, قـارينجا چکمز *** دورلو ريحان چوخدور, گول کيمي قوکماز
دونــيــا مــالــيــن وئــرســن, بـيـزه گـرکـمـز *** ديــدار ايــلــه مــحـبـتـه عـشـق اولـسـون!
يــوجــالــاردا اولــور اول هــومــا قــوشــي *** دوســتــوم, مــحــبـتـديـر عـاشـقـه ايـشـي
پــيــريــم خـطـايـديـر جـومـلـه‌نـيـن بـاشـي *** ديــدار ايــلــه مــحـبـتـه عـشـق اولـسـون!


يا عليّ المرتضي

عـرضـه يـازديـم مـن سـنـه، اي شـاه خوبانيم مدد *** عـرض حـالـيـم سن بيلورسن، دين و ايمانيم مدد
شـرمـسـارم، پـرگـنـاهـم، سـن بـاغيشلا يا کريم! *** جـمـلـه لـرنـي يـارلـيـغـايـيـن، کـامـل احسانيم مدد
مـسـت و مجنون اولميشام من فرقتيندن يا حبيب! *** اي حـقـيـقـت عـالـمـيـنـده ايـنـجـه ارکـانـيـم مـدد
بــو الــيــم دور دامــنــيــنــيـز يـا عـلـيّ الـمـرتـضـي *** بـوي وصـلـيـنـدور سـنـون هـر درده درمانيم مدد
هر يانا عزم ائيلر اولسان سوره ي فتح اولدي فتح *** آچــيــلـور بـاغـلـو قـاپـي، دولـتـلـي دربـانـيـم مـدد
بـو "خـطـايـي" نـيـن گـنـاهـيـن سـن گـتورمه يوزينه *** شـاه مـردان، شـيـر يـزدان، سـرّ سـبـحـانـيـم مدد


مئهمان گؤردوم

يئنه مئهمان گؤردوم, کؤنلوم شاد اولدو *** مـئـهـمـانـلـار, سـيـز بـيـزه صـفـا گـلـديـنيز!
قـار-قـيـش يـابـار ايکن, باهار-ياز اولدو *** مـئـهـمـانـلـار, سـيـز بـيـزه صـفـا گـلـديـنيز!
مـوصـافـيـر عـشـق قـاپـوسـونـون ديـليدير *** خـيـزري سـئـو کـيـم, صاحبي‌نين قولودور
تــانــري مــوصــافــيــري پــيـريـم الـيـديـر *** مـئـهـمـانـلـار, سـيـز بـيـزه صـفـا گـلـديـنيز!
بــيــر ائــوه قـهـر اولـا, مـوصـافـيـر گـئـتـمـز *** چـالـيـشـسـا, چـيـرپـيـنـسا اکديگي بيتمز
چـابـيـرسـا, بـابـيـرسـا, بـيـر يـئـپـه يـئـتـمـز *** مـئـهـمـانـلـار, سـيـز بـيـزه صـفـا گـلـديـنيز!
حــومــمــت ائــيـلـه سـن کـي, دايـمـا گـلـه *** يـامـان-يـاخـشـي بـيـزيـم يـوزومـوز گوله
بـؤيـوک-کـيـچـيک اونو, هم, خيزير بيله *** مـئـهـمـانـلـار, سـيـز بـيـزه صـفـا گـلـديـنيز!
مــوصــافـيـر گـلـيـر کـي, قـيـسـمـتـي بـيـلـه *** مــوصــافــيـر خـيـزيـرديـر عـذرونـو ديـلـه
خــطــايــم اوبــرويــو تــوت, وئـر گـل الـه *** مـئـهـمـانـلـار, سـيـز بـيـزه صـفـا گـلـديـنيز!

اینجیمه بیزدن
گـل, کـؤنـول, ایـنـجیمه بیزدن *** قالسین, کؤنول, یول قالماسین!
ارنـــلـــر بـــیـــزه بـــوســـودیــر *** یــالــان ســؤیــلــهٔن آســیـدیـر
بــو گــئــرچـکـلـر نـفـه‌سـیـدیـر *** قالسین, کؤنول, یول قالماسین!
بــابــچــادا آچــیــلـان گـولـدیـر *** مــعــنــایـی سـؤیـلـهٔن دیـلـدیـر
پــس, ازلــدن قــدیـم یـولـدیـر *** قالسین, کؤنول, یول قالماسین!
بــاشــیــنـدادیـر آلـتـون تـاجـی *** بـــودور, ارنـــلـــر مـــئــراجــی
کـسـکـیـنـدیـر یـولـون قیلیجی *** قالسین, کؤنول, یول قالماسین!
ائـــی دیـــوانـــه, ائــی دیــوانــه *** عــاشــق اولــان قـیـیـار جـانـه
خــطــای دئــر, تـاجـلـی خـانـه *** قالسین, کؤنول, یول قالماسین!

تصوير
[ میهمان گرامی برای مشاهده لینک ها نیاز به ثبت نام دارید]

شاه اسماعیل ختایی (17-7-1487، 23-5-1524) بنیانگذار حکومت آذربایجانی صفویان و شاعر پدرش شیخ حیدر و مادرش عالمشاه بییم دختر اوزون حسن آغ قویونلو بود.

سلطان یعقوب آغ قویونلو بعد از مرگ شیخ حیدر (1488) اسماعیل، مادرش و دو برادرش(سلطان علی و ابراهیم) را زندانی کرد.

بعد از مرگ سلطان یعقوب به دستور رستم میرزا در سال 1492 اسماعیل و خانواده اش از زندان آزاد شدند و برادر بزرگترش شیخ سلطان علی او را به اردبیل فرستاد.

اسماعیل مدتی را در اردبیل و رشت مخفی بود، سپس به لاهیجان نزد میرزاعلی حاکم گیلان رفت.

در آگوست 1499 همراه با تعدادی از معتمدین خود از سران قزلباش جهت جمع آوری قشون به اردبیل رفت. او در بهار سال 1500 با قشون 2 هزار نفری از قزلباش ها که از طوایف شاملو و روملو و همچنین اهالی قره داغ و طالش به او پیوسته بودند، وارد ارزنجان شد و در آنجا 7 هزار نفر از قزلباش ها و صوفیان قره داغ را دور خود جمع نمود.

در اواخر سال 1500 به شیروان حمله کرد، قشون شیروان را مغلوب نمود و فرخ یاسار شروانشاه را به قتل رساند.

اسماعیل در پاییز 1501 وارد تبریز شد و خود را شاه اعلام نمود و به این ترتیب حکومت آذربایجانی صفویان به پایتختی تبریز پایه گذاری شد.

شاه اسماعیل در 21 جون 1503 در نزدیکی همدان حاکم آغ قویونلوها را که حاضر به تبعیت از او نبود، مغلوب کرد و در سال های بعد به تدریج تمام ایران و خراسان را تحت حاکمیت حکومت صفوی در آورد.

شاه اسماعیل در سال 1514 لشگر عثمانی را در جنگی که در دشت چالدران در گرفت شکست داد و سپس حاکم شکی، شروانشاهان و گرجی ها را تابع خود نمود. شاه اسماعیل در بازگشت از سفر شکی به اردبیل در گذشت و پسرش طهماسب جانشین او شد.

شاه اسماعیل به زبان های ترکی، عربی و حتی فارسی شعر می سرود اما غالب آثار او به زبان ترکی بود.

از جمله آثار او، اون مکتوب و مثنوی نصیحت نامه، از نمونه های خوب شعر ترکی هستند.




اسماعیل، ملقب به ابوالمظفر بهادر خان حسینی، و معروف به شاه اسمعیل مؤسس سلسله صفوی به عنوان اولین سلسه تماماً ایرانی، حاکم بر سراسر ایران پس از اسلام است. وی با رسمی کردن مذهب شیعه و با زنده کردن هویت ایرانی مرزهای ایران را به حدود مرزهای ساسانیان رسانید و در واقع ایران را به عنوان یک واحد سیاسی مستقل پس از اسلام پس از حدود ۷۰۰ سال اشغال تأسیس و تثبیت کرد. از وی اشعاری به ترکی و به فارسی با تخلص «خطایی» بر جا مانده است.

تبار: تبار اسماعیل به شیخ صفی الدین اردبیلی می رسد و فرزند شیخ حیدر است و مادرش مارتا دختر سلطان اوزون حسن آق قویونلو و کوراکاترینا شاهزاده یونانی ترابوزان بود.

کودکی: اسماعیل در ۸۶۶ در اردبیل دیده به جهان گشود. پدرش شیخ حیدر به همراه مریدان خود، که به دلیل بر سر داشتن کلاه قرمز رنگ قزلباش(سرخ سر) خوانده می شدند، به عنوان جهاد با مسیحیان چرکس به نواحی قفقاز رفتند. توسعه طلبی حیدر باعث شد که با شیروان شاهان وارد جنگ شود و سلطان یعقوب آق قویونلو به کمک شروان شاهان رفت و نهایتاً حیدر تیر خورد و به اسارت در آمد و جان خود را در این مبارزه از دست داد و فرزندانش نیز به اسارت در آمدند. در این زمان اسماعیل کودکی شیرخوار بود.

در فارس: اسماعیل به همراه مادر و دو برادرش در استخر فارس به مدت چهار سال و نیم زندانی شدند. در این دوره سلطان یعقوب آق قویونلو مرد و بین فرزندانش رستم و بایسنقر جنگ در گرفت و رستم برای مقابله با بایسنقر، «سلطان علی» برادر بزرگ اسماعیل و خانوادهاش را آزاد کرد، تا بتواند از پشتیبانی قزلباشان خانقاه اردبیل برخوردار شود. سلطان علی با شکوه فراوان وارد تبریز شد و با سپاهی از صوفیان بایسنقر را شکست داد. رستم از قدرت سلطان علی به وحشت افتاد و وی را در میانه راه تبریز و اردبیل به قتل رساند. سلطان علی برادر هفت ساله اش اسماعیل را به یاران صمیمی و وفادارش سپرد.

در اردبیل و لاهیجان: اسماعیل مدتی پنهانی در اردبیل زیست و سپس برای امنیت بیشتر به لاهیجان رفت و نزد امیر آنجا «کارکیا میرزا» پناه گرفت. کارکیا میرزا علی، فرمانروای محلی لاهیجان و دیلمان، که شیعه و سید و دوستدار خاندان صفوی بود در تربیت اسماعیل خردسال اهتمام کرد. اسماعیل تا ۹۰۵(قمری) با مراقبت های شمس الدین لاهیجی که از فضلای آن دیار بود؛ فارسی، عربی، قرآن و مبانی و اصول شیعه امامیه را فرا گرفت. همچنین در این مدت، زیر نظر هفت تن از بزرگان صوفی لاهیجان فنون رزم آموخت.

بدین ترتیب اسماعیل از یک سو تحت تأثیر فرهنگ صوفیانه خانقاه شیخ صفی بود و از سوی دیگر احتمالاً در گیلان با برخی آموزه های ایران باستان و تشیع امامی آشنا شده و مجموعه این آموزه ها او را برای بدل شدن به یک حاکم مقتدر، فرمانده نظامی و پیشوای مذهبی آماده ساخته است.

از قیام تا پادشاهی: اسماعیل سیزده ساله مدتی در اردبیل اقامت کرد و گروه کثیری از صوفیان قزلباش به او پیوستند. او مانند پدرانش جنید و حیدر به قصد جنگ با مسیحیان گرجستان و در واقع برا ی انتقام گرفتن از «الوند بیک آق قویونلو» و شروان شاه اقدام به تدارک سپاه کرد. اسماعیل برای گردآوری سپاه بیشتر به آناتولی(قراباغ و وان) رفت و در سال ۹۰۶ ه.ق. همراه با هفت هزار سپاهی قزلباش به سمت شروان لشکر کشید. در جنگی که نزدیک قلعه گلستان روی داد، فرخ یسار با وجود بیست هزار جنگاور مغلوب و کشته شد. اما قلعه گلستان در مقابل سپاه صوفیان به مقاومت پرداخت و بلافاصله تسلیم نشد. با این حال باکو تسلیم شد و سردار خردسال به جای آنکه وقت خود را برای محاصره و تسخیر قلعه گلستان ضایع کند، از حوالی شروان عزیمت کرد و راه آذربایجان را پیش گرفت. در نزدیک نخجوان الوند بیگ آق قویونلو را مغلوب کرد(۸۸۰ش/۹۰۷ق/۱۵۰۱م) و خود پیروزمندانه وارد تبریز شد و سلطنت خود را با اعلام و اظهار سلطنت شیعه که به هر حال با آیین اکثریت اهل شهر مغایر بود، اعلام داشت. وی در حالی که چهارده سال بیشتر نداشت به کمک مریدانی که سخت به او معتقد بودند در سال هشتصد و هشتاد هجری شمسی شاه ایران شد و سلسله خویش را به نام جدش صفی الدین «صفویه» نامید که در تاریخ ایران به دو دلیل اهمیت بسیار دارد:
یکی این که این سلسله اولین سلسله کاملاً مستقل ایرانی بعد از حمله اعراب به ایران(در سال ۳۲ ه.ق) بوده است. یعنی پس از هشتصد سال توانست با افتخار نام ایران را بر روی نقشه ها برگرداند. دوم اینکه مذهب تشیع در ایران توسط شاه اسماعیل مذهب رسمی اعلام شد و در واقع جانشین تسنن گشت.

اعلام تشیع به عنوان مذهب رسمی: شاه اسماعیل در اولین اقدام مهم خود، در شهر تبریز مذهب تشیع را به عنوان مذهب رسمی دولت و مملکت صفوی اعلام نمود. نکته جالب این است که در آن هنگام اکثریت مردم تبریز نیز سنی مذهب بودند(چیزی حدود دو سوم). امرا قزلباش این مطلب را به شاه اسماعیل تذکر دادند اما شاه در پاسخ عنوان کرد که «در این کار خداوند و امامان او را یاری خواهند کرد و اگر مردم بخواهند در مقابل او کوچکترین اعتراضی کنند پاسخشان شمشیر خواهد بود»(ایران در عصر صفوی، راجر سیوری، چاپ سیزدهم، صفحه ۲۷). البته در سراسر ایران از سوی مردم عادی تقریباً هیچ مقاومتی نیز بر علیه این تصمیم وی نشد.

پیوستن قبایل ترک آناتولی: ایلات ترک بهارلو(از اولاد بایرام خوجه بهارلو و از ایلات تشکیل دهنده قراقوینلوها بودند) قبل از تسخیر تبریز(۹۰۷ق/۱۵۰۲م) به سرکردگی حسن خان به شاه اسماعیل پیوستند.

ایجاد وحدت ملی: پس از سقوط ایلخانان مغول و به مدت حدود دو قرن در ایران از بلخ تا دیاربکر وضعیت ملوک الطوایفی حاکم بود. «روملو» در خصوص سال ۸۸۰ ه.ش/۹۰۷ ه.ق مجموعه ای از حکام محلی را نام می برد، که مهمترین آنها عبارت بودند از: سلطان حسین بایقرا آخرین شاه تیموریان در خراسان، بدیع الزمان میرزا در بلخ، سلطان مراد در عراق عجم، حسین کیای چلاوی در سمنان، مرادبیک بایندر در یزد و شاه اسماعیل در آذربایجان.

شاه اسماعیل با برخورداری از نیروی جان بر کف قزلباش عزم نمود، که ایران را متحد سازد. ابتدا سلطان مراد حاکم عراق عجم، که پسر سلطان یعقوب آق قویونلو بود، را در نواحی مابین همدان و بیجار شکست داد و سلطان مراد به شیراز گریخت. شاه اسماعیل او را تعقیب نمود و او از ترس به بغداد گریخت و شاه اسماعیل بدون جنگ شیراز را تصرف نمود و از آنجا به قم رفت. سپس بر حسین کیای چلاوی حاکم سمنان و فیروزکوه پس از جنگی سخت غلبه کرد و نهایتاً یزد و ابرقو را که در اختیار محمدکره بود، تصرف کرد و از شهری به شهری رفت و حکام محلی را برانداخت و یا تابع خود نمود. آنگاه در سال ۸۸۷ ه.ش(۹۱۴ه.ق) عازم عراق عرب شد و بغداد و نجف را نیز فتح نمود. بدین ترتیب او در مدت هفت سال تمام ایران بزرگ به جز برخی نواحی نظیر خراسان و ارمنستان را تصرف نمود و حکومتی واحد و مستقل را در آن برقرار ساخت و به عنوان پادشاه ایران تاجگذاری نمود.

کشورداری: شیوه کشور داری شاه اسماعیل و ترویج مذهب شیعه احتمالاً مانع تجزیه ایران آشوب زده میان دو قدرت بزرگ عثمانی و ازبک شد. وی برای تعدیل سیاست های افراطی سران قزلباش، صوفیان و مریدان حیدری، علمای ایرانی و نیز جبل عامل، کوفه و بحرین را به تدوین کتابهای فقهی در زمینه شیعه جعفری دعوت کرد(ایران در روزگار شاه اسماعیل و شاه طهماسب، ص ۱۲۶). محقق کرکی که در نشر فقه و اصول مذهب جعفری شخصیت مهمی‏ محسوب می‏شد، از جمله آنان بود. از جمله اقدامات شاه صفوی برای تجلیل از امامان شیعه ضرب سکه با نام ائمه اثنی عشری، قرار دادن نام ۱۲ امام معصوم به عنوان سجع مهر شاهی(درباره مهرهای شاه اسماعیل اول، صص ۱۸۲–۱۸۵)؛ تعمیر و توسعه آرامگاه امامان در شهرهای عراق و مشهد و نیز ایجاد ساختمان مقبره برای امامزاده‏ها در شهرهای ایران و طرح آب رسانی از فرات به نجف بود.

شاه اسماعیل کلیه وظایف اداری و کشوری را به ایرانیانی سپرد، که در اعتقادشان به تشیع جای شک و شبهه نبود و بسیاری از آنان پیشینه طولانی در کارهای دیوانی داشتند. نامدارترین رجال او عبارت بودند از: امیر زکریا تبریزی، محمود خان دیلمی، قاضی شمس الدین لاهیجانی، امیر نجم رشتی، امیر نجم ثانی، میر سید شریف شیرازی و شمس الدین اصفهانی.

شاه اسماعیل به رسوم و آیین های مذهبی و ملی بسیار علاقه نشان می‏داد و به ایجاد آبادانی و بناهای یادبود اهتمام داشت. مهمترین آثاری که از دوران وی به یادگار مانده، عبارتند از: ۴ بازار دور میدان قدیم اصفهان؛ مدرسه ‏هارونیه و بقعه امام زاده هارون در اصفهان. وی بناهای یادبودی هم در اوجان فارس و شیراز و آبادانی و ساختمان های متعددی در خوی و تبریز بنیاد کرد.

جنگ با دشمنان خارجی: شاه اسماعیل که به سختی با مذهب تسنن دشمنی می کرد تبریز را به پایتختی برگزید و در همان سال تاجگذاری به جنگ قوم ازبک رفت(این قوم در شمال شرق ایران در ازبکستان فعلی ساکن بوده و هرگاه که فرصتی به دست می آورند به خاک ایران تجاوز می کردند). در این جنگ که در حوالی مرو رخ داد ۱۷۰۰۰ ایرانی توانستند ۲۸۰۰۰ سپاهی ازبک را در هم کوفته و فرمانروای آنان به نام محمد شیبانی که قصد فرار داشت را دستگیر و مقتول سازند.

اما در همین هنگام با یورش عثمانی ها مواجه شد. خلیفه عثمانی به نام سلطان سلیم که شیعیان را کافر می دانست و خود را نیز خلیفه تمامی مسلمانان جهان می خواند به قصد اشغال کامل ایران به این کشور لشکرکشی کرد. شاه اسماعیل به قصد دفع حمله عثمانیان به غرب لشکر کشید و در نبرد چالدران(۸۹۳ ه.ش) آن چنان دلیرانه جنگید که علی رغم شکست خوردن، نبرد او در زمره نبردهای بزرگ تاریخ و از افتخارات ایرانیان محسوب می شود. در این جنگ ۲۹۰۰۰ سرباز ایرانی که تنها از سلاح های سرد مانند شمشیر و نیزه استفاده می کردند در برابر سپاه دویست هزار نفری عثمانی که مجهز به توپ و تفنگ بود به سختی ایستادگی کرده و کشتار زیادی از دشمن به عمل آوردند و از ایشان تنها ۸۵ نفر زنده ماندند اما حتی یک نفر اسیر هم ندادند.

ترکان عثمانی در این جنگ قسمت بزرگی از آذربایجان را به اشغال خود در آورند، که البته با مقاومت دلیرانه مردم تبریز سلطان سلیم، مجبور به تخلیه شهر شد. اشغال بخش هایی از آذربایجان توسط عثمانی تا زمان شاه عباس کبیر ادامه داشت(البته پس از شاه اسماعیل نیز آنان هرگاه که فرصتی بدست می آوردند به ایران حمله می کردند و اختلافات مرزی و مذهبی دو کشور تا زمان سقوط امپراتوری عثمانی در جنگ جهانی اول طول کشید).

شاه اسماعیل توانست در مدتی کوتاه با تدابیر جنگی و نیز با خشونت هایی که به کار می برد ایران را متحد کرده و در برابر هجوم دشمنان داخلی و خارجی به خصوص ازبکان و عثمانی ها که از شرق و غرب به ایران حمله می کردند به خوبی مقاومت کند.

سروده های شاه اسماعیل: وی مردی بسیار زیبا و خوش اندام بود، اشعار صوفیانه به ترکی آذربایجانی می گفت که تا به امروز نیز این اشعار باقیمانده است. مانند شعر زیر که وی آن را قبل از جنگ برای سلطان عثمانی فرستاد و سلطان نیز پس از خاتمه جنگ شعری به فارسی گفت و به عنوان پاسخ به شاه ایران داد. ترجمه فارسی شعر شاه اسماعیل از این قرار است:

من به مرشد خویش به چشم جوهر و ذات وجود می نگرم،
و خویشتن را در راه او قربانی می کنم،
من دیروز به دنیا آمده ام و امروز خواهم مرد،
بیا، اگر تو می خواهی بمیری، این پهنگاه مرگ است...

مرگ شاه اسماعیل: سلطان سلیم اول که در فتح تبریز موفق شده بود که همسر محبوب شاه اسماعیل را به اسارت در آورد پس از خروج از ایران وی را گروگان گرفت و برای آزادی وی از شاه امتیازات کلانی خواست. اما اسماعیل برای به دست آوردن همسر محبوب خود حاضر نشد یک وجب از خاک ایران را به سلطان سلیم تسلیم کند و آن چنان که گفته شده از دوری همسر خویش در سن سی و پنج سالگی درگذشت. پس از وی فرزند وی شاه طهماسب اول به پادشاهی ایران رسید.

درود

شوربختانه با بررسی جنگ چالدران پی می بریم که عللی بسیار واهی (البته در جنگ) باعث این شکست شد وگرنه سپاه ایران چیزی کم نداشت.همچنین نوشته ی شما به راستی به پاره ای از موضوعات اشاره نموده که شکافتن انها در مجال یک انجمن موسیقایی نمی گنجد.

با سپاس

جان اولماز ایسه

جـان اولـمـاز ایـسـه، سـن تـکـی جـانـان یـئـتـر منه *** وصـلـیـن بـو خـسـتـه کـؤنـلـومـه درمـان یـئـتـر مـنـه
هـیـجـرون جـفـاسـی ائـیـلـه یـاخوبدور بو کؤنلومی، *** هــر شــب قــاپــونــدا، نــالــه و افــغـان یـئـتـر مـنـه
ظــلــمـت ایـچـیـنـده، آب حـیـات ایـسـتـمـز کـؤنـول، **** لــعــلــون، زلــا‌لـی چـشـمـه ی حـیـوان یـئـتـر مـنـه
زاهــد! قــووارایـسـن مـنـی مـیـخـانـه‌دن بـو گـون! *** روز ازلـــده یـــار ایـــلـــه پـــیــمــان یــئــتــر مــنــه
گـر چـی،"خـطـایـی"، گئتدی الوندن وصا‌ل دوست، *** هــر دم خــیــا‌ل دیــده ده مــهــمــان یــئــتـر مـنـه
گـئـتـدی اول دلـبـر، بـسـی درد و بـلـا قـالدی منه، *** نـی بـلـا، بـل کـیـم، یـوکـوش جور و جفا قالدی منه
مـونـجـا گـلـدیـم مـن گـدایـه هـئچ عنایت قیلمادون، *** ائـشـیـگـونـده قـالـدوغـیـم دسـت دعـا قالدی منه
مـژده گـلـدی دلـستانومدن کی، قتل اولدی رقیب، *** شـکـر کـیـم، بـیـگـانـه گـئـتـدی، آشـنـا قـالدی منه
آنجه کوکب کیمی، یاش تؤکدی، غموندن گؤز‌لریم، *** یـئـر ایـلـه، گـؤگ ایـلـه، کـیـوانـدا بـاخـا قـالـدی منه
ای "خـطـایـی"! زولـفـو تک آریندی یوز‌دن زنگبار، *** دلــبــر چــیـن و خـتـن، خـوب "خـتـا" قـالـدی مـنـه

عشق اولسون

ووجـودیـم شـهـریـن سـئـیـر ائـدیب گزدیم *** دیــدار ایــلــه مــحــبــتـه عـشـق اولـسـون
هــمــن بــیــر نــســنــه‌ده قــالـدی نـظـریـم *** دیــدار ایــلــه مــحــبــتـه عـشـق اولـسـون
عشقیم جوش ائیله‌دی کئچدی سریمدن *** آرتــیــب گــلــیــر مــحــبــتــیــن نــورونــدن
نــیــازیــمــیــز بــودور جــانــی-کــریــمـدن *** دیــدار ایــلــه مــحـبـتـه عـشـق اولـسـون!
قــودرت قــنــدیــلــیــنــدن آتــدی دانـیـی *** ائــنــدی لــؤوهــی عـذره تـوتـدو بـیـنـایـی,
جــونــبــوشــه گــتــیــرن چـرخـی-فـنـایـی*** دیــدار ایــلــه مــحـبـتـه عـشـق اولـسـون!
فـیـل یـوکـون یـوکـلـتـمـه, قـارینجا چکمز *** دورلو ریحان چوخدور, گول کیمی قوکماز
دونــیــا مــالــیــن وئــرســن, بـیـزه گـرکـمـز*** دیــدار ایــلــه مــحـبـتـه عـشـق اولـسـون!
یــوجــالــاردا اولــور اول هــومــا قــوشــی *** دوســتــوم, مــحــبـتـدیـر عـاشـقـه ایـشـی
پــیــریــم خـطـایـدیـر جـومـلـه‌نـیـن بـاشـی *** دیــدار ایــلــه مــحـبـتـه عـشـق اولـسـون!

صاباح

بــیـز ده خـانـدانـه گـئـدر دئـر ایـدیـک *** مـئـهـمـان جـانـلـار, بـیـزه صفا گلدینیز!
هـر صـابـاح, هر صاباح یوزوم اوستونه *** مـئـهـمـان جـانـلـار, بـیـزه صفا گلدینیز!
بـلـی, دئـدیـک, بـیـر گئرچهٔین دستینه *** جانیم قوربان اولسون حاقین دوستونا
هـر صـابـاح, هر صاباح یوزوم اوستونه *** مـئـهـمـان جـانـلـار, بـیـزه صفا گلدینیز!
گـئـتـدی یـولـداشـلـاریم, قالدیم یالینیز *** بــابــچــادا آچــیـلـیـر قـؤنـچـه گـولـومـوز
شــکــر مــحــبــتـیـز, دادلـی دیـلـیـمـیـز *** مـئـهـمـان جـانـلـار, بـیـزه صفا گلدینیز!
بـایـقـوش کـیـمـی نـه بـکـلـرسن ویرانی *** شــوکـور اولـسـون سـنـی بـیـزه وئـره‌نـی
سـولـطـان خـطـای‌نـیـن ایـشـی, یـئره‌نی *** مـئـهـمـان جـانـلـار, بـیـزه صفا گلدینیز!

عاقیل

عـاقـیـل, گل بری, گل بری, *** گــیــر کـؤنـولـه, نـظـر ائـیـلـه,
گؤرور گؤز, ائشیدیر قولاق, *** ســؤیــلـر دیـلـه نـظـر ائـیـلـه.
بـاشـدیـر - گؤودیی گؤتورن, *** آیــاق - مــنـزیـلـه یـئـتـیـرن,
دورلـو مـصـلـحـت بـیـتـیـرن, *** ایــکــی الــه نــظــر ائــیــلـه.
صـوفـی ایـسـن, آلـیـب سـاتما, *** هــلــالــیــنــا حــرام قــاتـمـا,
یـولـون ایـریـسـیـنـه گـئـتـمه, *** دوبــرو یــولــا نــظــر ائـیـلـه.
ایـکـی الـیـن قـیـزیـل قـانـدا, *** چوخ گوناهلار واردیر منده,
یــا ایــلـاهـی, کـرم سـنـده, *** دوشـگـون قـولـا نـظـر ائیله.
خــطــای عــیـدور: یـا بـانـی, *** وئــرن مــؤولــا آلــیـر جـانـی,
اول کـنـدی-کـنـدیـن تـانـی, *** ســونــرا ائــلــه نــظـر ائـیـلـه!

مئهمان گؤردوم

یئنه مئهمان گؤردوم, کؤنلوم شاد اولدو *** مـئـهـمـانـلـار, سـیـز بـیـزه صـفـا گـلـدیـنیز!
قـار-قـیـش یـابـار ایکن, باهار-یاز اولدو *** مـئـهـمـانـلـار, سـیـز بـیـزه صـفـا گـلـدیـنیز!
مـوصـافـیـر عـشـق قـاپـوسـونـون دیـلیدیر *** خـیـزری سـئـو کـیـم, صاحبی‌نین قولودور
تــانــری مــوصــافــیــری پــیـریـم الـیـدیـر *** مـئـهـمـانـلـار, سـیـز بـیـزه صـفـا گـلـدیـنیز!
بــیــر ائــوه قـهـر اولـا, مـوصـافـیـر گـئـتـمـز *** چـالـیـشـسـا, چـیـرپـیـنـسا اکدیگی بیتمز
چـابـیـرسـا, بـابـیـرسـا, بـیـر یـئـپـه یـئـتـمـز *** مـئـهـمـانـلـار, سـیـز بـیـزه صـفـا گـلـدیـنیز!
حــومــمــت ائــیـلـه سـن کـی, دایـمـا گـلـه *** یـامـان-یـاخـشـی بـیـزیـم یـوزومـوز گوله
بـؤیـوک-کـیـچـیک اونو, هم, خیزیر بیله *** مـئـهـمـانـلـار, سـیـز بـیـزه صـفـا گـلـدیـنیز!
مــوصــافـیـر گـلـیـر کـی, قـیـسـمـتـی بـیـلـه *** مــوصــافــیـر خـیـزیـردیـر عـذرونـو دیـلـه
خــطــایــم اوبــرویــو تــوت, وئـر گـل الـه *** مـئـهـمـانـلـار, سـیـز بـیـزه صـفـا گـلـدیـنیز!

دوست دئییب گزمه


کـؤنـول, نـه گـزیـرسن سئیران یئرینده, *** عـالـمـده هـر شـئـیـیـن وار اولـمـایـینجا.
اولـورا-اولـمـازا دوسـت دئـییب گزمه, *** بـیـر عـهـدیـنـه بـوتـون یـار اولـمـایینجا.
یـورو, صـوفـی, یـورو, یـولـونـدان آزما, *** ائــلــیــن قـئـیـبـتـیـنـه قـویـولـار قـازمـا.
یــورولــمــا بــیــهـوده, بـوشـونـا گـزمـه, *** یـانـیـنـدا مـورشـیـدیـن یـار اولـمایینجا.
قـالـخـدی, هـاوالـاندی کؤنولون قوشو, *** قـووبـا, قـئـیبت ائتمک گؤنتونون ایشی,
اوسـتـادیـن تـانـیـمـاز بـوندا هر کیشی, *** اونـون کـیـم, مـورشیدی ار اولمایینجا.
واریـب بـیـر کـؤنـتـویـه سـن اولـما نؤکر, *** چــرخــیــنـه دؤگـر ده دولـونـو دؤگـر,
نه خودادن قورخار, نه حجاب چکر, *** بـیـر کـؤنـتـوده نـامـوس, آر اولـمـایینجا.
شـاه خـطـای, ائـدیـم بـو سـیرری بَیان, *** کـامـیـلـمـیـدیـر جاهیل سؤزونه اویان?
بـیـر بـاشـدان آبلاماق عومره‌دیر زیان, *** ایکی باشدان موهوبب, یار اولمایینجا.
وارســـــــــــاغــــــــ ـــیــــــــــلــــــــــ ار *** قـــایـــبـــدن دلـــیـــل گـــؤرونـــدون,
دده‌م, خوش گلدین, خوش گلدین! *** بــیــزی ســئــویــب ســئـویـنـدیـردیـن,
دده‌م, خوش گلدین, خوش گلدین! *** ایــکــی جـان ایـدیـک بـیـرلـشـدیـک,
مـــحـــبـــت قـــاپــیــســیــن آشــدیــق, *** شـــوکـــور دیـــدارا ایـــریــشــدیــک,
دده‌م, خوش گلدین, خوش گلدین! *** اوســـتـــومـــوزه یـــول اوبــراتــدیــن,
گــؤوهــر آلــدیـن, گـؤوهـر سـاتـدیـن, *** ارلـــیـــگـــیـــنــی اثــبــات ائــتــدیــن,
دده‌م, خوش گلدین, خوش گلدین! *** بـــیـــر آبـــاجـــدا گـــولـــلـــر بـــیـــتــر,
دالــــیــــنـــدا بـــولـــبـــولـــلـــر اؤتـــر, *** شــــاهــــیــــمـــا بـــرگـــوزار گـــئـــدر,
دده‌م, خوش گلدین, خوش گلدین! *** بـــویــلــه, شــاه خــطــایــم, بــویــلــه,
پــیــریــم دســتـور وئـرسـیـن سـؤیـلـه, *** شـــاهـــا مـــنـــدن نـــیـــاز ائـــیـــلـــه,
دده‌م, خوش گلدین, خوش گلدین! *** بـیـر گـؤزه‌لـیـن ووجـودونـون شـهـرینه,
بـاخ, نـظـر ائـیـلـه ده همن عاریف اول, *** دوکــانــیــنــدا دئــدیــگــیـن مـتـایـنـا,
بـاخ, نـظـر ائـیـلـه ده همن عاریف اول. *** سـئـیـر ائـت اؤزگـه ارنـلرین گؤره‌سین,
طـبـیـب سـارار یـورگـیـمـیـن یـاره‌سین, *** چـرب ائـیـلـه‌مـه مـحـبـتـیـن چـاره‌سین,
بـاخ, نـظـر ائـیـلـه ده همن عاریف اول. *** هــرجــایــی گــؤزلــه قـوشـمـا بـاشـیـنـی,
هـرجـایـیـلـیـک ائـدیـب, آتـار داشینی, *** مـوشـتـری بـولـورسـا, سـؤز قـوماشینی,
بـاخ, نـظـر ائـیـلـه ده همن عاریف اول. *** خـطـای دئـر: - رحـم ائـتـمـزم یالانا,
اؤزون تــسـلـیـم ائـدر کـنـدی گـلـنـه, *** آی الــیــدیـر, گـون مـوهـمـمـد بـیـلـنـه,
بـاخ, نـظـر ائـیـلـه ده همن عاریف اول.

جان اولماز ایسه

جـان اولـمـاز ایـسـه، سـن تـکـی جـانـان یـئـتـر منه وصـلـیـن بـو خـسـتـه کـؤنـلـومـه درمـان یـئـتـر مـنـه
هـیـجـرون جـفـاسـی ائـیـلـه یـاخوبدور بو کؤنلومی، *** هــر شــب قــاپــونــدا، نــالــه و افــغـان یـئـتـر مـنـه
ظــلــمـت ایـچـیـنـده، آب حـیـات ایـسـتـمـز کـؤنـول، *** لــعــلــون، زلــا‌لـی چـشـمـه ی حـیـوان یـئـتـر مـنـه
زاهــد! قــووارایـسـن مـنـی مـیـخـانـه‌دن بـو گـون! *** روز ازلـــده یـــار ایـــلـــه پـــیــمــان یــئــتــر مــنــه
گـر چـی،"خـطـایـی"، گئتدی الوندن وصا‌ل دوست، *** هــر دم خــیــا‌ل دیــده ده مــهــمــان یــئــتـر مـنـه
گـئـتـدی اول دلـبـر، بـسـی درد و بـلـا قـالدی منه، *** نـی بـلـا، بـل کـیـم، یـوکـوش جور و جفا قالدی منه
مـونـجـا گـلـدیـم مـن گـدایـه هـئچ عنایت قیلمادون، *** ائـشـیـگـونـده قـالـدوغـیـم دسـت دعـا قالدی منه
مـژده گـلـدی دلـستانومدن کی، قتل اولدی رقیب، *** شـکـر کـیـم، بـیـگـانـه گـئـتـدی، آشـنـا قـالدی منه
آنجه کوکب کیمی، یاش تؤکدی، غموندن گؤز‌لریم، *** یـئـر ایـلـه، گـؤگ ایـلـه، کـیـوانـدا بـاخـا قـالـدی منه
ای "خـطـایـی"! زولـفـو تک آریندی یوز‌دن زنگبار، *** دلــبــر چــیـن و خـتـن، خـوب "خـتـا" قـالـدی مـنـه

جان اولماز ایسه

جـان اولـمـاز ایـسـه، سـن تـکـی جـانـان یـئـتـر منه *** وصـلـیـن بـو خـسـتـه کـؤنـلـومـه درمـان یـئـتـر مـنـه
هـیـجـرون جـفـاسـی ائـیـلـه یـاخوبدور بو کؤنلومی، *** هــر شــب قــاپــونــدا، نــالــه و افــغـان یـئـتـر مـنـه
ظــلــمـت ایـچـیـنـده، آب حـیـات ایـسـتـمـز کـؤنـول، *** لــعــلــون، زلــا‌لـی چـشـمـه ی حـیـوان یـئـتـر مـنـه
زاهــد! قــووارایـسـن مـنـی مـیـخـانـه‌دن بـو گـون! *** روز ازلـــده یـــار ایـــلـــه پـــیــمــان یــئــتــر مــنــه
گـر چـی،"خـطـایـی"، گئتدی الوندن وصا‌ل دوست، *** هــر دم خــیــا‌ل دیــده ده مــهــمــان یــئــتـر مـنـه
گـئـتـدی اول دلـبـر، بـسـی درد و بـلـا قـالدی منه، *** نـی بـلـا، بـل کـیـم، یـوکـوش جور و جفا قالدی منه
مـونـجـا گـلـدیـم مـن گـدایـه هـئچ عنایت قیلمادون، *** ائـشـیـگـونـده قـالـدوغـیـم دسـت دعـا قالدی منه
مـژده گـلـدی دلـستانومدن کی، قتل اولدی رقیب، *** شـکـر کـیـم، بـیـگـانـه گـئـتـدی، آشـنـا قـالدی منه
آنجه کوکب کیمی، یاش تؤکدی، غموندن گؤز‌لریم، *** یـئـر ایـلـه، گـؤگ ایـلـه، کـیـوانـدا بـاخـا قـالـدی منه
ای "خـطـایـی"! زولـفـو تک آریندی یوز‌دن زنگبار، *** دلــبــر چــیـن و خـتـن، خـوب "خـتـا" قـالـدی مـنـه

بادرود فراوان
1-جادارد این سرودها به زبان پارسی برگردانده شود(وگرنه بانگذاشتن آنها هیچ تفاوتی ندارد).
2-در نوشته های بالا درباره شخصیت این فرد بسیارگزینه یی برداشت شده وگرنه تاریخ نویسان ایرانی وجهانگردان اروپایی هم دوره این شخص واقعیت های بسیار راگفته و نوشته اند که گفتگو درباره آن دراینجا نمیگنجد.