بررسی شیوه ی نوازندگی حسین خان اسماعیل زاده
در حدود هشتاد سال پیش انجمن اخوت به همت مرحوم ظهیر الدوله تشکیل شد و نوازنده ها شکل آبرومندی از نوازندگی را تجربه کردند و این تحولی بود در چگونگی ارائه ی موسیقی .
زندگی هنری حسین خان اسماعیل زاده نیز نمونه از این تحول است. در انجمن اخوت بزرگترین اساتید موسیقی وقت مثل درویش خان، سماع حضور و فرزندش حبیب سماعی ،سید حسن طاهرزاده ، عارف قزوینی و ... گرد هم جمع می شدند و برنامه های مختلف موسیقیایی ترتیب می دادند.
[ میهمان گرامی برای مشاهده لینک ها نیاز به ثبت نام دارید]
اسماعیل زاده از مطربان سر پولک تهران تهران بوده است، اما به جمع هنرمندان انجمن اخوت می پیوندد و با آنان همکاری می کند و این سر آغاز تحول بزرگ زندگی اسماعیل زاده می شود. اسماعیل زاده به دلیل توانایی هایی که در نوازندگی داشته در کنسرت های انجمن اخوت و برنامه های درویش خان و عارف کرده است و مهم تر از همه آنچه از نوازندگی نوازندگان مطرح ویولون در این دوره شنیده می شود تحت تاثیر نوازندگی او می باشد.
با ورود ویولون به ایران، اسماعیل زاده علاقه مندان این ساز را با کمانچه تعلیم می داده است و خود و شاگردانش سعی کرده اند مطالب کمانچه را روی وبولون اجراکنند.
از شاگردانش استاد ابوالحسن صبا ،شیوه ی نوازندگی او را با در نظر گرفتن امکانت ویولون گسترش داد و شیوه ای را بنا نهاد که علاوه بر اینکه در نوازندگی ویولون پیشرفته ترین و سالم ترین شیوه ی نوازندگی است، اساس و الگوی نوازندگی عده ای از کمانچه نوازهای امروز نیز هست.
به روایت خالقی اسماعیل زاده مهارت و تسلط میرزا حسینقلی درتار را، بر روی کمانچه داشت.
از شاگردان او می توان به حسین خان یاحقی نوازنده کمانچه و ویولون، رکن الدین خان مختاری نوازنده ی ویولون، ابوالحسن صبا نوازنده ویولون و سه تار، رضا محجوبی نوازنده ی ویولون، ابراهیم منصوری نوازنده ی ویولون و علی اصغر بهاری نوازنده سرشناس کمانچه اشاره کرد.
[ میهمان گرامی برای مشاهده لینک ها نیاز به ثبت نام دارید] ابوالحسن صبا
[ میهمان گرامی برای مشاهده لینک ها نیاز به ثبت نام دارید]
رکن الدین مختاری
[ میهمان گرامی برای مشاهده لینک ها نیاز به ثبت نام دارید]
رضا محجوبی
[ میهمان گرامی برای مشاهده لینک ها نیاز به ثبت نام دارید]
حسین یاحقی
[ میهمان گرامی برای مشاهده لینک ها نیاز به ثبت نام دارید]
علی اصغر بهاری
حال بپردازیم به مشخصات نوازندگی او:
تطبیق با ردیف :
اگر چه اجراهای اسماعیل زاده عین ردیف نیست (ردیف میرزا عبدالله و یا آقا حسینقلی) ولی کاملا مبتنی بر آن است.در نوازندگی های امروز نشانه هایی از ردیف به صورت تحریف شده شنیده میشود،ولی آنچه که کار را در حد چندش آوری تنزل میدهد استفاده ناآگاهانه از موسیقی های عربی و اروپایی و افغانی در نواختن است.از این نظر ساز اسماعیل زاده خالص و ناب است.البته روشن است که در زمان او نفوذ فرهنگ های غیر ایرانی کاملا محدود بوده است.،و اجرای موسیقی غیر از این نمی توانست باشد، ولی این قسمت را برای مقایسه و شناخت روش درست نوازندگی مطرح کردم.در روند اجراها ترتیب خاص ردیف در نظر گرفته شده است با این تفاوت که به دلیل کمی زمان اجرا، گوشه های مهم و شاخص اجراشده است.
آرشه کشی:
در اجرای موسیقی ردیف ، آرشه نقش تعیین کننده ای دارد.بیشتر حالت ها را آرشه مشخص می کند و برای این کار، از تغییر جهت آرشه، یا تغییر فشاربر موی آرشه، و یا به کار گرفتن قسمت های مختلف طول آرشه استفاده می کنند.اسماعیل زاده ضمن اینکه تقریبا این مشخصات آرشه کشی را دارد، در اجرای آوازها در حد مطلوبی از آرشه استفاده می کند و در بعضی موارد آرشه های یکنواخت و ثابتی به صورت چپ و راست می کشد و با تغییر فشار آرشه حالت های لازم را در ایجاد آکسان ها و بیان مطالب، به خصوص برای چهارمضراب ها ایجاد می کند.این شیوه مبنایی است برای اغلب چهارمضراب های استاد صبا.حالت افراطی این روش آرشه کشی همان است که نقش آرشه رابه ایجاد صوت محدود میکند، آرشه به طور ثابت و ملایم و یکنواخت بر روی یک یا دو سیم حرکت می کند و انگشتان دست چپ نتها را معمولا و ناچار با تکیه ها تحویل می دهند.اگر چه پایه گذار این روش اسماعیل زاده است، در کمانچه او و همچنین در ویولون استاد صبا استفاده از تکیه ها چیزی از افت و خیز ملودی ها نمی کاهد و اجراها شفاف و پرتحرک و زنده است ولی استفاده ناشیانه و ابتدایی از این روش سبب بی ارزش شدن آن شده است.
تکیه :
برای اجرای تحریرها و حالت های خاصی از تسلسل نتها استفاده از تکیه متداول شده است.در موسیقی سنتی اینکه تمام وصل نتها به وسیله ی تکیه صورت بگیرد مرسوم نبوده است.کمانچه نوازهای قدیم ایران و دیگر ملل، برای اجرای چنین حالت هایی از آرشه های کوتاه و سریع استفاده کرده اند وبرای زیبایی و نرمش در اجرای نتها از تریل نیز بهره جسته اند، و هنوز در کمانچه نوازی های غیر ایرانی همین روش برقرار است.
همانطور که گفته شد استفاده از تکیه در کار اسماعیل زاده به چشم می خورد، و تکامل آن با استاد صبا بوده است.استفاده از تکیه تا حدودی به دستگاه و یا آواز مورد اجرا بستگی دارد، به طوری که در دستگاه چهارگاه نوازنده کمتر گرفتار تسلسل تکیه ها می شود،در حالی که آوازی مثل دشتی یا بیات ترک در قید تکیه بودن اجتناب ناپذیر می نماید.کار اسماعیل زاده نیز به همین صورت است.
[ میهمان گرامی برای مشاهده لینک ها نیاز به ثبت نام دارید]
از نت های بم و زیر در جای لازم مطابق با روند ردیف (بالا روندگی)استفاده می کند، ولی برخلاف آنچه که مرسوم است برای ایجاد تنوع در پرداخت مطلب از وسعت ساز استفاده نمی کند.برای اجرای نت های زیر تر در روی سیم اول تغییر پوزیسیون می دهد.
استفاده از واخوان:
به طور کامل از واخوان استفاده می کند.در آوازها و چهارمضراب ها ، نت واخوان را مدام به صدا در می آورد.این روش استفاده از واخوان در چهارمضراب همان است که به صورت تکامل یافته در آثار استاد صبا تداوم یافته است.
ضربی نوازی :
در اجراهایی که مورد تحقیق قرار گرفته، ضربی ها چون چهارمضراب های کوتاهی هستند که به صورت دو آرشه برای یک میزان و در حالی که واخوان گرفته شده اجرا می شوند و به طوری که گفته شد این ضربی ها فرم اصلی پایه ی چهارمضرابی استاد صبا را تشکیل می دهند.
کوک :
در کوک به طریقی عمل می کند که بتواند از سیم واخوان استفاده کند.مثلا برای اجرای بیات ترک Do سیم سوم را Do کوک می کند.در سه گاه (سی کرن) کوک ساز (ر لا سی کرن) می باشد.
گرچه در زمان اسماعیل زاده کمانچه به چهارسیم تبدیل شده بود و عکسی در سرگذشت موسیقی ایران ، اسماعیل زاده را یا کمانچه چهار سیم نشان می دهد،ولی در قطعات مورد بحث ما از سیم سل صدایی شنیده نمی شود که احتمالا این اجراها با کمانچه سه سیم بوده است.
کیفیت صدا :
صدای کمانچه ی اسماعیل زاده شفاف و پرقدرت است.آکسانها به خوبی با آرشه اجرا می شود.این روش استفاده از آرشه مختص موسیقی اصیل ایرانی است.
نوانس :
نوانس به مفهوم امروزی در ساز قدما از جمله کمانچه اسماعیل زاده وجود ندارد.در موسیقی ردیف هیچ نتی یکنواخت و با یک شدت اجرا نمی شود،بلکه به تناسب مطلب مورد اجرا هرنت حالتی خاص دارد.دستیابی به این کیفیت اجرای ردیف، مهارت زیادی را نیازمند است.در کمانچه نقش آرشه در این مورد بسیار پر اهمیت است، این خصلت در کمانچه نوازی اسماعیل زاده وجود دارد و از این نظر شیوه ی نوازندگی او همان شیوه ی سنتی از پیش گفته شده است.
منبع : شیوه ی کمانچه نوازی (مهدی آذرسینا)
