اهمیت مضراب چپ در نوازندگی سه تار

دوستان عزیز سلام.
در این مجال می خواهم اندکی در باب اهمیت مضراب چپ در شیوه های نوازندگی ساز سه تار صحبت کنم.
در سه تار که سازیست مضرابی ، مضراب در دو حالت حرکتی ، سیم را مرتعش می کند و یا دو نوع مضراب وجود دارد(همانند سایر سازهای مضرابی) که حالت اول هنگامیست که انگشت سبابه از پایین به بالا حرکت می کند که به آن مضراب راست می گویند (البته حرکت انگشت به صورت دقیق هم از پایین با بالاست و هم از چپ با راست "با توجه به راستای واقعی حرکت انگشت")مضراب راست مضراب اصلی سازهای مضرابیست. و حالت دوم هنگامیست که انگشت سبابه در حال بازگشت از مضراب راست و از بالا به پایین در حرکت است و با پشت ناخن سیم را مرتعش می کند که با آن مضراب چپ می گویند. ( در تار مضراب راست از بالا به پایین و در سنتور توسط دست راست نواخته می شود)
نوازنده برای نواختن ساز از هر دو حالت مضراب زدن بهره می برد . از تلفیق این دو حالت و یا مضراب ، تکنیک های مختلف مضرابی ایجاد می گردد که اهمیت فراوانی در اجرای حالات و آکسانها در ساز سه تار دارد.زیرا به خودی خود شدت و جنس صدای مضراب چپ و مضراب راست متفاوت است و با استفاده از تکنیک های مضرابی و این تفاوت صوتی ، بسیاری از حالات و آکسانها بر روی ساز پیاده می شود.
علاوه بر این مساله تکنیک های مضرابی و تلفیق های مناسب از توالی مضراب های راست و چپ نوازنده را در اجرای روان جملات و تحریر ها قادر می سازد. چیدمان های متفاوتی از مضرابهای راست و چپ در توالی های مختلف وجود دارد و برخی توالی هایی که نام مشخص دارند.
این توالی ها و نامهای آنها عبارتند از:
مضراب دراب که تشکیل شده از سه مضراب پی درپی و سریع "راست،چپ،راست" که در زمان نواختن یک مضراب اجرا می شود و این نوع مضراب بیشتر کارکرد تاکیدی و آکسان گذاری دارد.
در ادامه مضراب شلال را می توان نام برد که یک چیدمان چهارتایی مضراب است شامل"راست،چپ،راست،چپ" که می توان گفت که یک مضراب دراب است +مضراب چپ و در اجرای جملات ردیف کاربرد دارد.
دراب چپ که عبارت است از یک مضراب چپ + مضراب دراب یعنی "چپ + راست،چپ،راست".
و نوع دیگر مضراب ریز است که از همه شناخته شده و پر کاربرد تر است و برای اجرای نتهای طولانی و نگه داشتن اثر ارتعاشی سیم بر روی یک نت و در زمان طولانی تر کاربرد دارد و شامل مضرابهای راست و چپ متوالی و از نظر زمانی مساویست . به طور مثال یک نت با ارزش زمانی سیاه را به چهار یا 8(در ردیف میرزا عبدالله با نت نگاری استاد طلایی و بنا بر تشریح ایشان ارزش زمانی"سیاه که طویل نامگذاری شده" به 6قسمت مساوی تقسیم گردیده) قسمت مساوی تقسیم می شود که هر قسمت با مضرابهای راست و چپ متوالی اجرا می گردد.
از دیگر چیدمانها که برای سهولت در اجرای جملات به کار می روند می توان به مضراهای "راست راست چپ" متوالی و "راست چپ راست" متوالی و "چپ راست راست" متوالی اشاره کرد. این توالی مضراب در بسیاری مواقع در حفظ ریتم و وزن صحیح جملات نیز کمک می کند.
به طور مثال در اجرای چهار مضراب ها و مثلا در پایه های چهار مضراب ها. (منظور از پایه ی چهار مضراب ریتم پایه ای فرم چهار مضراب است که با ترکیب مشخصی از توالی مضراب ها اجرا می گردد.)
با توجه به این مطالب فکر می کنم تا حدی جایگاه مضراب چپ در نواختن ساز سه تار روشن شده باشد. و اما آنچه که باعث تاکید بر روی اهمیت مضراب چپ در ساز سه تار می شود دشواری است که به دلیل ضعف طبیعی و سرشتی انگشت در فرود آوردن مضراب چپ و همینطور به دلیل اهمیت داشتن استیل و جهت حرکت صحیح مضراب برای داشتن مضراب چپی شفاف وجود دارد. و نکته ی بعد تمرکز و هماهنگی است که شما باید در مغز و مضراب خود داشته باشید تا بتوانید مضرابهای ترکیبی را به درستی اجرا کنید. به طور مثال اجرای یک پاساژ با مضراب های "راست چپ راست" متوالی که نیاز به تمرکز و تمرین فراوان دارد. اگر از ابتدا بر روی نواختن مضراب چپ توجه و تمرین کافی نشود بالطبع در اجرای این تکنیک ها که نیاز به مضراب چپ در آن هست توانایی لازم موجود نخواهد بود.
نکته ی دیگر اینکه در شیوه های نوازندگی قدیم مضراب چپ از اهمیت فراوانی برخوردار بوده و همواره با قدرت و صلابت اجرا می شده. به طور مثال در شیوه ی نوازندگی استاد هرمزی مضراب چپ جایگاه ویژه ای داشته است .در این شیوه به نقل از داود آزاد استفاده از مضراب چپ چنین است:
"شروع جملات در چهار مضراب ها و بسیاری از گوشه ها با مضراب چپ و یا دراب چپ
شکستن و ضلع دادن به فواصل زمانی و تحریرهای بلبلی و ضربه های قوی روی مضراب چپ
استفاده ی بجا از بم در پایه های چهار مضراب ها(که مانند تحریر های بلبلی این شیوه در یک خط صاف نبوده) و چپ و راستهای نا مساوی با مهارت خاصی در ریتم گنجانده شده. "
و یا در شیوه ی استاد عبادی هم استفاده از مضراب چپ جایگاه ویژه ای دارد . چپ های ایشان بسیار شفاف و با صلابت اجرا می شود به نحوی که هیچ خللی در کیفیت صوتی ساز ایجاد نمی گردد و به طور مثال استفاده از چپ های پیاپی بر روی سیم بم برای اجرای برخی قطعات ریتمیک و چهار مضراب ها . اجرای مضراب چپ قوی در مضراب های شلال .
همچنین در شیوه ی نوازندگی استاد فروتن نیز مضراب چپ جایگاه و اهمیت ویژه ای دارد . ایشان چپ های بسیار قوی و با تاکیدی بر روی ساز اجرا می کنند و مضراب چپ را در قطعات ضربی برای رعایت آکسان ها و حالات و تاکید بر ریتم مورد استفاده قرار می دهد و همینطور در استفاده از سیم بم در ضربی ها و چهار مضرابها به نحوی بسیار روان از مضراب چپ بهره می برده اند.
در شیوه های نوین هم نوازندگان برجسته به اهمیت مضراب چپ و به کار گیری آن در تکنیک های مختلف صوتی و اجرایی توجه فراوان دارند. از جمله مسعود شعاری که به نحوی بسیار حساب شده و منطقی از امکاناتی که در تلفیق و استفاده از مضراب چپ وجود دارد بهره می برد.
مقصود از نگارش این مطلب تبیین جایگاه مضراب چپ و ضرورت پرورش مضراب و گسترش توانایی آن برای پیاده کرده تکنیک ها و حالات بر روی ساز سه تار بود و با توجه به دشواریهایی که برای تقویت مضراب چپ و داشتن چپی قوی و شفاف وجود دارد.
علی بدری
22 بهمن 86

درود بر شما دوست گرامی
قبل از هر چیز برای پست مدیریت بخش سه تار به شما تبریک میگم
امیدوارم با انرژی خوبی که شما و بقیه دوستان در ارسال تایپیک های مختلف برای سه تار دارید قدمی برای راهنمایی علاقه مندان برداشته شود

در مورد نقش مضرابها مطالب خوبی درج کردید
ولی در مثال هایی که آوردید نامی از استاد صبا نیامد
من برای کامل تر کردن بحث قسمتی از سخنان دکتر تقی تفضلی بعد از درگذشت صبا در مورد سه تار نوازی ایشان را میاورم:
(( مهمترین نکته سه تار صبا و چیزی که سه تار صبا را از معاصرینش متمایز می ساخت مضرابهای چپ و راست صبا بود.نویسندهء این سطور به جرات می تواند بگوید که در بین کلیه نوازندگان سه تار هیچ کس مثل صبا مضرابهای چپ و راست را مرتب و صحیح اجرا نمی کرد.
بسیاری از نوازندگان سه تار به مضراب های چپ توجهی ندارند و فقط در نتیجه ممارست و زیاد زدن، دست آنها بدون آنکه خود متوجه باشند مضرابهای چپ را بی ترتیب و بی قاعده اجرا می کنند.
مضرابهای صبا حساب دقیقی داشت،به این ترتیب که مثلا اگر صبا یک ردیف آواز را از آغاز تا پایان آن اجرا می کرد در تمام قسمتها به کلییه مضرابهای چپ و راست آن توجه داشت. یعنی اگر ردیف را به شما تعلیم می داد یا از او درباره آن سوالی می کردید به شما جواب میداد که مثلا این قسمت را چگونه با چند مضراب راست و چپ باید نواخت.این همه دقت و آشنایی شگفت آور بود.
صبا سیلابهای شعری را با مضراب راست که قوی تر است می نواخت و به شاگردانش توصیه میکرد.مثلا در اجرای یک بیت شعر هرگز پای مضراب چپ را به میان نمی آورد ولی در مورد نت یا زینتی که خارج از سیلاب شعری باشد با مضراب چپ کار می کرد. در اغلب موارد دو مضراب راست و یک چپ پشت سر هم قرار می گرفت ولی در بسیاری موارد بخصوص هم دستور میداد که مثلا سه راست و سه چپ مساوی پشت سر هم بزنید.
یکی از مواردی که صبا ترکیب دو مضراب راست و یک چپ را به کار می برد در دستگاه ماهور بود.مثلا وقتی برای نواختن عراق و آشور راوند،از مقدمه ماهور، از بالا تا آخرین پرده های پایین دسته با همان ترکیب دو راست و چپ پایین می آمد حرکت انگشتان صبا بر روی سه تار و صدای مرتب ومنظم مضرابها بسیار جالب بود.
انگشت صبا در نواختن چپ و راست ها نرمش خاصی پیدا کرده بود. مثل این بود که بند های انگشت سبابه صبا بیشتر از معمول نرم بود و در اختیارش قرار میگرفت.صبا با کم و بیش خم و راست کردن انگشت، طرز برخورد ناخن را با سیم عوض می کرد و با قوی و ضعیف زدن مضرابها لطیف ترین صداها را از سه تار بیرون می آورد.
صبا پس از آنکه با تکنیک صحیح ، سه تار زدن را به شاگردانش می آموخت همیشه می گفت اگر دو سه ماه با روش صحیح کار کنید و مضرابهای چپ و راست را مرتب بنوازید ، دست شما به درست ساز زدن عادت خواهد کرد و از شلوغ ساز زدن احتراز خواهید جست))

این بود قسمتهایی از سخنان دکتر تقی تفضلی در باره سه تار نوازی صبا.

در مورد زدن مضرابهای چپ در سه تار نکته ای که وجود دارد این است که در کل دو حالت برای فرود آمدن مضراب چپ بر سیم وجود دارد:
1-روی ناخن به سیم برخورد کند(مانند اکثر نوازندگان)
2-طرف راست ناخن به سیم برخورد کند(مانند استاد عبادی در بعضی موارد، البته لازم به ذکر است که ایشان با سه طرف ناخن مضراب می زدند)


با عرض پوزش بابت طولانی شدن مطلب

بدرود...

خسروانی عزیز متشکرم.
مطلب شما بسیار مفید و ارزنده بود.
علت اینکه از استاد صبا نامی نیاوردم این بود که استاد صبا همانطور که گفتید از مضراب چپ به جا و نحوی حساب شده و در توازن با مضراب راست استفاده می کردند. و قطعا و صد در صد مطلبی که ارسال کردید به کامل تر شدن بحث و مطلب کمک شایانی کرد.
سه تار نوازی استاد صبا نمونه ای بارز و کامل از شیوه ی نوازندگی قدمای توازندگی سه تار بوده و هست. و از هر نظر قابل بررسی و توجه.
مواردی که من ذکر کردم با این دید بود : نوازندگانی بودند که از مضراب چپ به نحوی ویژه استفاده می کردد و مضراب چپ اهمیت ویژه تری در نوازندگی اونها دارد. اما همانطور که گفتید می توان گفت که استاد صبا را از قلم انداختم.
در مورد نحوه ی اجرای مضراب چپ با توجه به تجربه ی شخصی مورد دوم بیشتر هنگام اجرای مضراب چپ بر روی سیم بم می باشد که نکته ی خوبی بود.
متشکرم

بادرود فراوان و تهنیت سال نو
ازاینکه سروران گرامی با دانش خود مابهره مند کرده اند سپاسگزارم دوم آنکه ازاینکه پرسشی ابتدایی میکنم پوزش میخواهم چراکه سخن ازمظراب بمیان آمد.من یکسال است که تمرین سه تارمیکنم ومدت سه ماه است وارد بخش مربوط به مظراب ریزشده ام دراین مدت سه ماه روزی یکساعت تنها برروی مظراب ریز تمرین وکارمیکنم اما بدبختانه نمی توانم سرعت لازمه رابدست بیاورم استاد بنده پاسخ روشنی بمن نمیدهد و یکی ازهنرجویان میگفت یکسال طول میکشدتابتوانی مظراب ریز رابزنی پرسش من اینست که آیا برای زدن این مظراب مدت زمان بیشتر ازاینکه من تمرین میکنم لازم است ویا اینکه من مشکل دارم. پیشاپیش ازاینکه پاسخ مشکل من را میدهید سپاسگزارم
ارادتمند همگی شما

سلام دوست خوبم . نوروز بر شما هم فرخنده باد. اختیار دارید اساسا چنین مکانی برای تبادل نظر و پرسیدن سوال تاسیس شده و به هیچ روی نباید برای سوال پرسیدن این همه عذر خواهی کنید.
در جواب تا اونجا که تجربه و دانش من اجرازه میده چند تا مطلب رو باید خدمتتون عرض کنم.
اول اینکه اساسا مقایسه خود با دیگری (در هر کاری) و در موسیقی کار درستی نیست . هر کسی با توجه به فیزیک و خلقتی که داره مدت زمان مخصوص به خودش رو لازم داره تا بتونه مهارت خاصی رو یاد بگیره . این دلیل بر ضعف یا قوت کسی نیست . چون ممکنه یک نفر در فراگیری یک مهارت خوب عمل کنه و در دیگری دیرتر موفق بشه (مقصودم در همین حوضه ی موسیقی و نوازندگیست حتی)
دوم اینکه برای فراگیری هر مهارت باید تمرین مناسب و بصورت اصولی انجام داد تا به مرور به هدف نزدیک شد .
در مورد سوال شما برای ریز بطور خاص باید بگم که نیازمند تمرین مستمر و مداوم هست و شاید چند سال طول بکشه تا بطور آبرومندانه ریز بزنید . و البته معدودی هستند که به مراتبی میرسند که مضراب زدن رو با صدای درست و تمیز به حد عالی میرسونن . ببینید اساسا نوازندگی سازهای ایرانی بخش مهمیش کیفیت صداییست که از ساز بیرون میاد جدا از اینکه چی میزنید. اینکه مضراب استاد صبا رو دیگه کسی نتونسته بزنه (یعنی اون صدا رو از ساز دربیاره با اون قدرت و صلابت) و یا صدای استاد هرمزی و یا استاد فروتن هر کدوم به کمالی رسیدن که صدایی عالی زیبا و منحصر بفرد از ساز خارج کردن . به جرات میتونم بگم اساتید معاصر اگر چه از نظر تکنیک های اجرایی در یک سری از بخش ها پیشرفت های قابل ملاحظه ای کردند اما در صدا و سونوریته گاها پسرفت داشتن و اصلا به حد قدما نرسیدن. پس کلا این پروسه رو پروسه ای طولانی ببینید که به 1 سال و دو سال بر نخواهد آمد . صحبت عمریست که با گوشی تمیز و تیز و ذهنی نقاد و پرسشگر به دنبال صدایی شایسته و متکامل از ساز باشید .
در مورد ریز هم شاید بعد از چندین سال بتونید بصورت مکانیکی مرتب اجرا کنید ولی تا بشه ریز استاد صبا یا استاد هرمزی 20 سال زمان می خواد.
امیدوارم موفق باشید.

با درود فراوان به شما استاد بزرگوار
لحن و شیوه نگارش شما مرا بسیار تحت تاثیر خود قرارداد حتی بیشتر از پاسخ منطقی شما که براستی قانع شدم و مشکل فکری و روانی مرا که داشت بشدت تنزل میکرد باپاسخ شما رفع گردید. چشم استاد تلاش من براینست که سفارشات شما را فراروی آینده خود قراردهم. باسپاس فراوان از جنابعالی و آرزوی شادی و تندرستی برای همه اساتید و دوستان

خواهش می کنم دوست خوبم. خوشحالم که مفید واقع شد و نکته ی بعد بزرگواری شما در بکار برد لقب استاد برای بنده ی حقیر بود که شایسته و برازنده ی من نیست هنوز . من هم هنرجوی موسیقی هستم .
ارادتمند شما
علی

با سلام خدمت دوستان گرامی و اساتید محترم

بحث در مورد مضراب بود گفتم فرصت را غنیمت شمرده، و مشکلی در همین مورد که بسیاری از تازه واردان با آن مواجه هستند را مطرح کنم. هنگام زدن مضراب چپ، ناخن یا مضراب به علاوه ی سیم مورد نظر(بجز سیم اول)، به سیم های دیگر نیز برخورد میکند و به قولی، واخوان میشود. مثلا اگر بخواهیم سیم زرد رنگ را با مضراب چپ مرتعش کنیم، مضراب به سیم قبل و بعدش هم میخورد و در نتیجه آن سیم ها هم به صدا در می آیند که این امر مد نظر نوازنده نیست. ممنون میشوم در جهت رفع این مشکل، راهنمایی بفرمایید.
تشکر

تمرین تمرین و تمرین