سبک های شعر فارسی

لغت « سبک » در اصل یعنی قالب ریزی فلزات و ریخته گری. کسی که فلزی را قالب ریزی می کند، اصل فلز را – که موجود است – بر می دارد و به شکل خاصی در می آورد و برای فروش عرضه می کند. قطعه ی طلا یا نقره ی قالب ریزی شده را به همین دلیل، « سبیکه » نامیده اند.
کار شاعر هم در کاربرد لغات و بیان مقصود، تقریبا همین گونه است؛ زیرا شاعر لغات را – که در زبان وجود دارد – بر می دارد. نحوه تلفیق و بیان مطلب در شعر هر شاعر، ویژگی خاصی دارد که همان سبک یا روش کار او است. بنابراین سبک هر شاعر، یعنی شیوه ای که وی برای بیان مطالب خود به کار می برد.
و همینطور سبك شعر، یعنی مجموع كلمات و لغات و طرز تركیب آنها، از لحاظ قواعد زبان و مفاد معنی هر كلمه در آن عصر، و طرز تخیل و ادای آن تخیلات از لحاظ حالات روحی شاعر، كه وابسته به تأثیر محیط و طرز معیشت و علوم و زندگی مادی و معنوی هر دوره باشد، آنچه از این كلیات حاصل می شود آب و رنگی خاص به شعر می دهد كه آن را «سبك شعر» می نامیم، و قدما گاهی به جای سبك «طرز» و گاه «طریقه» و گاه «شیوه» استعمال می كردند.
شعر فارسی، به طور كلی، از زیر سیطره و تسلط چهار سبك بیرون نیست(شعر فارسی بعد از اسلام تا کنون از جهت شیوه ی بیان تغییراتی داشته است)، اگر چه باز هر سبكی به طریقه و طرزهای مختلفی تبدیل می شود تا می رسد به جایی كه هر شاعری استیل و طرز خاصی را به خود اختصاص می دهد كه قابل حصر نیست، بنابر این در مدارس امروز ما تنها چهار سبك را اصیل و مبدأ سبكها قرار داده ایم و آن به قرار زیر است:

1- سبك خراسانی یا تركستانی

2- سبك عراقی

3- سبك هندی

4- بازگشت ادبی یا سبكهای جدید (كه منتهی به سبك جدید دوره مشروطه شده است)

توضیح آنكه این سبكها مربوط به زمان است نه مكان، و مكان را در آن تأثیری نبوده و نیست و همچنین سبكهایی این بین نیز هست كه استادانی داشته است.

سبك خراسانی یا تركستانی

پس از اسلام، نخستین شعرهایی که به زبان فارسی باقی مانده از منطقه ی خراسان قدیم است. خراسان قدیم محدوده ای بسیار گسترده تر از خراسان امروزی داشته است. از شمال به رود جیحون، از جنوب به سیستان و از مشرق تا حدود چین گسترش داشته است. به همین جهت، سبک نخستین شعرهای زبان فارسی دری را، سبک خراسانی نامیده اند. اما چون مدت ها مرکز حکومت سامانیان (بخارا) در آن سوی رود جیحون (ماوراء النهر) قرار داشت و آن منطقه را ترکستان می نامیدند؛ به جای سبک خراسانی، سبک ترکستانی هم به کار برده می شود. (از نیمه قرن چهارم هجری آغاز شده و به نیمه قرن ششم می رسد)

ویژگی های سبک خراسانی

1- کلمات عربی بسیار کم دارد و اگر باشد، آسان است.
2- لغات فارسی آن گاهی شکل کهنه و حتی لهجه ای دارد مانند آبا ( = با ) یا نیلوفل (= نیلوفر )
3- تشبیهات و استعارات آن ساده است و می توان آن را در نظر مجسم کرد مانند استعاره ی « سینه زاغ پران» به جای « شب » در شعر فردوسی :
« چو خورشید رخشان بگسترد پر سیه زاغ پران فرو برد ، سر »
4- مهمترین قالب شعر در این سبک، قصیده بود.
5- از نیمه ی قرن سوم تا آخر قرن پنجم رواج کامل داشت.

شعرای معروف سبك خراسانی

رودكی: شهید بن حسین بلخی، ابوشكور بلخی، خسروی سرخسی، خسروانی ابوطاهر، ابوعبدالله ربنجی و لوالجی، لوكری، كسائی، دقیقی، فردوسی طوسی، عنصری بلخی، فرخی سیستانی، غضایر رازی، عسجدی، منوچهری، لامعی گرگانی، فخرالدین اسعد گرگانی، مسعود سعد سلمان لاهوری، سنائی غزنوی، امیر معزی نیشابوری، ابوالفرج رونی لاهوری، سوزنی سمرقندی، قطران ارموی، و غیره...
شعرای موجد سبك بین بین: سید حسن غزنوی، انوری ابیوردی، رشید وطواط، عمادی شهریاری، خاقانی شیروانی، نظامی گنجوی، ظهیرفاریاب، جمال الدین اصفهانی.

سبک عراقی

از قرن ششم کم کم شعر فارسی در صفحات مغرب ایران گسترش یافت و در منطقه ی عراق عجم یعنی تقریبا در منطقه ی بین ری، اصفهان و همدان سبکی تازه انتشار یافت که بعضی از شعرای خراسان مانند انوری و سید حسن غزنوی در آن پیشقدم شده بودند. به همین دلیل، سبک شعر این دوره را عراقی نامیده اند. اگر چه بعدا به وسیله ی نظامی گنجوی و خاقانی شروانی در شمال غربی ایران هم گسترش یافت و با سعدی و حافظ به کمال رسید. از قرن 6 تا آخر نهم ادامه یافت و از آن پس هم به کلی از میان نرفت، چنان که محتشم کاشانی ، شاعر قرن 10 به سبک عراقی شعر می گفت.

ویژگی های مهم شعر سبک عراقی

1- لغات فارسی، شکلی ادبی یافت و از شکل کهن و لهجه ای بیرون آمد.
2- با لغات عربی بسیار مخلوط شد که اغلب دشوار هم بود.
3- تشبیهات آن دشوار بود و به علاوه اغلب صنایع شعری را در خود داشت.
4- مهمترین قالب شعری غزل بود.


شعرای سبك عراقی

كمال الدین اسمعیل اصفهانی، مجیرالدین بیلقانی، رشید الدین اخسیكتی، امامی هروی، همام تبریزی، سعدی شیرازی، مجدالدین بن همگر شیرازی، اوحدی مراغه ای، حافظ شیرازی، سلمان ساوجی، مكتبی شیرازی، عبدالرحمن جامی، هلالی جغتائی استرآبادی.
شعرای بین بین اینجا بسیارند از جمله: بابا فغانی شیراز، محتشم كاشانی.

سبک هندی یا اصفهانی

در اواخر قرن نهم با روی کار آمدن حکومت صفوی و مهاجرت بعضی از شاعران به هند، روش تازه ای در شعر به وجود آمد که آن را سبک هندی نامیده اند، اما چون به زودی در اصفهان شاعران ماهری چون صائب تبریزی پیدا شدند و اصفهان مرکز این سبک شد، آن را سبک اصفهانی هم نامیده اند. صائب تبریزی یکی از برجسته ترین شاعران سبک هندی است ( قرن 11)؛ عرفی شیرازی ( قرن 10) و کلیم کاشانی ( قرن 11)؛ نیز از سرایندگان معروف این سبک هستند. دوران شکوفایی آن، قرن 10 و 11 بود.

ویژگی های مهم سبک هندی

1- لغات فارسی مانند سبک عراقی، شکل ادبی دارد و از صورت کهنه ی سبک خراسانی خارج شده است.
2- لغات عربی بسیار دارد، اما معمولا ساده است.
3- تشبیهات و تخیلات مضامین آن باریک و ظریف و گاهی دور از ذهن است.
4- مهمترین نوع شعر در سبک هندی، غزل است.


شعرای سبك هندی

صائب تبریزی، زلالی خوانساری، علی نقی كمره ای، عرفی شیرازی، كلیم كاشانی، فیض دكنی، وحید قزوینی، بیدل، غنی كشمیری.

سبك هندی از قرن دهم تا امروز، و بازگشت به شیوه های عراقی و خراسانی از قرن دوازدهم در ایران تا امروز برقراراست. در این دوره شعرا به همه سبكها شعر گفته و غالباً از متقدمان تقلیدهای بسیار استادانه كرده و سبك خراسانی و عراقی را تجدید نموده اند، و به سبك هندی هم شعر گفته اند، و اخیراً مكتب تازه تری به وجود آمده است كه افكار و عقاید بسیار تازه را به سبك كلاسیك درآوردند.
در عین حال شعرای جوان نیز هستند كه در وزن و كلمات و اسلوب هم تجددی قائل شده و مشغول امتحان می باشند.

دوره ی بازگشت ادبی

از قرن دوازدهم چهار تن از شاعران مهم آن روزگار: هاتف ، عاشق ، مشتاق و شعله ، سبک هندی را رها کردند و دوباره به روش سبکهای قدیم بازگشتند. به همین جهت این دوره را دوره ی بازگشت ادبی می نامند . اینان در سرودن قصیده ، از سبک خراسانی تقلید کردند و در سرودن غزل، از سبک عراقی . در واقع در سرودن این دو شعر به بهترین شکل آن توجه کردند که به ترتیب در سبک خراسانی و عراقی بود . در سایر اشعار هم تقلید به این دو سبک دیده می شود .این روش هنوز هم در شعر سنتی فارسی معمول است . در قرن سیزدهم سروش اصفهانی ، قاآنی ، فروغ بسطامی و محمود خان صبا ، دنباله ی کار هاتف و یارانش را ادامه دادند که هنوز ادامه دارد.

شعرای سبك بازگشت ادبی و شیوه های آزاد

آذر بیكدلی، مشتاق، هاتف، ضیاء اصفهانی، رفیق، طبیب، صباحی (كه به سبك عراقی شعر گفته اند)، صبای كاشانی، قا آنی شیرازی، سپهر كاشانی، مجمر اصفهانی، سروش اصفهانی، محمود خان ملك الشعرای كاشانی، شیبانی كاشانی، شهاب اصفهانی، سرخوش هراتی، شهاب ترشیزی، صبوری مشهدی، ادیب الممالك فراهانی، ادیب نیشابوری، شوریده شیرازی و خاندان وصال در شیراز، سلطانی كرمانشاهی .
شعرایی كه به شیوه حافظ شعر گفته اند: میرزاعبدالوهاب نشاط، فروغی، بسطامی، حاج میرزا حبیب الله مشهدی.
شعرایی كه به شیوه ساده شعر گفته اند: شاطر عباس تهرانی، عارف قزوینی، ایرج تبریزی، سید اشرف گیلانی .
شعرای متجدد كه سبك قدیم را هم حفظ كرده اند: دهخدای قزوینی، بهار خراسانی، فروزانفر، همائی اصفهانی، دكتر ناتل خانلری، دكتر رعدی، رهی معیری، و غیره.
شعرای متجدد كه به شیوه راغبند: دكتر شهریار، امیری فیروز كوهی، گلچین، صابر تهرانی، امیرالكتاب ملك الكلامی، غیره.

نوگرایی در شعر

در قرن چهاردهم ، به دلیل آشنایی ایرانیان با سبکهای شعر اروپایی و ادبیات جهان و جنبش مشروطیت ، و نیز به دلیل تحولاتی که در زندگی اجتماعی کشور ایران پدید آمد در شعر هم تغییراتی راه یافت و درآن مطالب تازه ای مطرح گردید ، مانند انتقادهای سیاسی و اجتماعی . در شکل ظاهر هم تغییراتی پیدا شد.
شعر نو فارسی با وانهادن قالب‌های شعر کلاسیک بوجود آمد. این گونه از شعر فارسی آزادی بسیاری را در فرم و محتوا به شاعر می‌دهد. نیما یوشیج را پدید آورنده این نوع شعر در ادبیات فارسی می‌دانند. شعر نو به لحاظ محتوا و جریان‌های اصلی ادبی حاکم بر آن کاملاً با شعر کلاسیک فارسی متفاوت است و به لحاظ فرم و تکنیک ممکن است همانند شعر کلاسیک موزون باشد یا نباشد یا وزن آن عروضی کامل باشد یا ناقص، استفاده از قافیه در شعر نو آزاد است. معمولاً شعر نو فارسی را به سه دسته اصلی تقسیم می‌کنند: شعر نیمایی و شعر سپید و موج نو.



جریان‌های شعر نو فارسی

شعر نیمایی
شعر سپید
شعر حجم
شعر موج نو
شعرناب
دهه شصت و موج سوم
شعرهای نگاره ای
شعر دهه هفتاد
شعر پست مدرن
شعر دهه هشتاد

منبع:
ویکی پدیا
سبك شناسی زبان و شعر فارسی- ملك الشعرای بهار
sayeboon.ir