نگاهی به دلایل افت آواز در موسیقی ایرانی
نگاهی به دلایل افت آواز در موسیقی ایرانی
ساز، کوک .... آواز ، نا کوک
میتوان آواز را یکی از اجزا لا ینفک موسیقی اصیل ایرانی بر شمرد ؛ از قدیم الایم و از دوران عمومیت یافتن موسیقی اصیل ایرانی آواز ایرانی نیز به همراه آن در میان مردم نامی برای خود دست و پا نمود تا آنجا شهره آن مرزها را طی نموده و صدای خود را جهانیان به گوش جهانیان رسانید .
از رضا قلی میرزا ظلی، طاهر زاده ، اقبال آذر ، نور علی خان برومند و ادیب گرفته تا کمی بعد تر و ظهور بزرگانی چون عبداله دوامی و نور الدین رضوی سروستانی و محمود کریمی وبسیاری دیگر که جمله آنها وظایف خطیر خود را به درستی تمام انجام داده و شاگردانی تربیت نمودند که خود هم اکنون از اساتید موسیقی ایرانی به شمار میروند ، بزرگانی چون محمد رضا شجریان ، شهرام ناظری ، پریسا ، حسام الدین سراج ، و بسیاری از هنرمندان نام آور دیگر که تک تک آنها بدل به اساتیدی بزرگ و نام آور در عرصه هنر موسیقی ایران زمین گشته اند .
این روزها اما جدای از نامهای ذکر شده در سطور بالا اسامی هنرمندان جوان دیگری را نیز میشونیم ، افرادیکه در میان تالار بزرگان موسیقی ایران زمین جایی را برای خود دست و پا کرده اند و سعی بر تحکیم جایگاه خود دارند علیرضا قربانی ، محمد معتمدی ، پوریا اخواص ، فرشاد جمالی ، امیر اثنی عشری ، حسین علیشاپور ، سالار عقیلی ، مجتبی عسگری ، سینا سرلک نمونه ای از این نامها هستند که برخی از این اسامی چون سالار عقیلی و علیرضا قربانی ، به لطف حضور متعددشان در رسانه های داخلی به درجه بالاتری از شهرت نسبت به هنر واقعی و نیز سایر هم دوره ای های خود ، رسیده اند و برخی نیز چون سرلک به مدد تولید کلیپهای ویدئویی جهت پخش در شبکه های ماهواره ای خارجی در پی کسب شهرتی صد چندان هستند... اگر چند هنر هر یک از این عزیزان ارزشمند بوده و نگارنده نیز بر این نکته واقف است که ، رسیدن به چنین نقطه ای ماحصل سالها تلاش و ممارست بوده است اما میتوان عمده نسل جدید هنرمندان را نسلی دانست که با تکیه بر آموخته های خود از اساتیدشان هنوز نتوانسته اند نو آوری خاصی در زمینه موسیقی ایرانی انجام داده و با تقلید از شیوه خوانش هنرمندان قدیم و اساتید خود کارهایی عمدتا کپی شده انجام داده و نتیجتاً اثری ارزشمند ، ماندگار و فاخر را به نام خود ثبت ننموده اند . همین مساله نیز باعث گردیده است تا موسیقی ایرانی پسرفتی قابل توجه درمقایسه با سالیان قبل نماید . تقلید از شیوه خوانش هنرمندان مشهور موسیقی گاها تا به جایی میرسد ، که صدای خواننده به صدای هنرمندان نامدار نزدیک بوده و این شباهت آنچنان بالا میگردد که قطعه موسیقی ای که هیچ ارتباطی به یک هنرمند مشهور ندارد به نام وی ثبت میگردد (به عنوان نمونه میتوان به قطعه تصنیف موج خون که با آهنگسازی رهام سبحانی و اجرای حسن شرقی و هاله سیفی زاده در ایام پس از انتخابات 88 اجرا گردید اشاره نمود که مدتها در ذهن مردم با صدای محمد رضا شجریان ثبت گردید و هنوز هم با وجود تکذیبیه ایشان و نیز آهنگساز این قطعه بسیاری ، صدای خواننده این تصنیف را با صدای محمدرضا شجریان اشتباه میگیرند ) .
اما همین شیوه اجرا نیز در بسیاری موارد به درستی انجام نمیگیرد و تازه واردان به حوزه هنر آنچنان دچار اشتباه در اجرای خود میگردند که شهرت و اعتبارشان در خطر سقوط قرار میگیرد ؛ آنچنان که کارشناسان و منتقدان این حوزه نیز لب به سخن گشوده و در مواردی نیز اعتراضات خود را بیان نموده اند .
عدم اجرای صحیح هنرمندان که در اجراهای زنده نیز شاهد ایرادات بیشتری از آنها هستیم را میتوان معلول مواردی دانست که به برخی از آنان در زیر اشاراتی خواهیم داشت .
خواننده تصنیف خوان به جای آوازه خوان
اگر مقایسه ای کوتاه با آلبومهای موسیقی منتشر شده در دهه چهل تا هفتاد با آلبومهای دهه هشتاد و نود نمائیم به راحتی میتوان بر تفاوت فاحش موسیقیهای ارائه شده در نسل دوم و سوم جامعه هنری پی برد . اگر چند نگارنده بر این نکته واقف است که قیاس بین آثار ماندگار دهه مورد اشاره در سطور فوق با آلبومهای کنونی قیاسی مع الفارق است اما در این میان بخث بر سر مقایسه ماندگاری آثار و درجه فاخر بودن هیچیک از آنها نبوده و تنها مقایسه ایست بین میزان آواز و تصانیف استفاده شده در یک آلبوم از سالیان گذشته تا کنون ؛ ( اگرچند درصورت مقایسه آثار منتشره آن دهه با آثار کنونی ،میتوان به ضعف عمیق و اساسی خواننده و آهنگساز و میزان افت آنها در تنظیم ، اجرا و آهنگسازی به سهولت پی برد )
نوا مرکب خوانی یکی از نمونه موسیقی های منتشر شده در سال 1365 میباشد که با آهنگسازی پرویز مشکاتیان و صدای محمد رضا شجریان اجرا و منتشر گردید . این اثر در پنج بخش قطعه طلوع ، ساز و آواز نوا ، قطعه نهفت ، ساز و آواز نوا و فرود به شور و تصنیف جان جهان منتشر گردیده است همانطور که مشاهده میگردد در این آلبوم تنها یک قطعه تصنیف گنجانده شده و مابقی بخشهایی که با صدای خواننده به گوش میرسد به صورت آواز ارائه گردیده است . در صورتی که در آلبومهای جدید موسیقی ایرانی که منتشر و به بازار عرضه میگردند سهم آواز در آلبوم به حدا اقل رسیده و در بهترین حالت با تعداد تصانیف برابری میکند . گاهی سه گاهی از جمله آثاریست که در شهریور ماه سال 1391 با آهنگسازی پویا سرایی و صدای محمد معتمدی منتشر گشته و به بازار عرضه گردید و مورد توجه اهالی موسیقی نیز قرار گرفت . محمد معتمدی را میتوان در زمره خوانندگانی دانست که اجراهای خوب و قابل قبولی از خود بر جای گذاشته است و میتوان وی را از موفق ترین چهره های جوان موسیقی اصیل ایرانی به شمار آورد از آن رو با بررسی عملکرد وی در آلبوم گاهی سه گاهی و نیز به دلیل تعدد اجرای آواز نسبت به تصنیف در این اثر ، میتوان تفاوت اجرای این هنرمند خوش صدا را با اجرای هنرمندان سالیان قبل احساس نمود . این آلبوم در هشت قطعه منتشر گردیده است ؛ پیش در آمد سلوک ، تکنوازی سنتور ، چهار مضراب وجد رندان ، ساز و آواز ، تصنیف در آتش ، پیش در آمد آواز مخالف سه گاه ،ضربی مهر گردون، همراه آواز منسرح ،تصنیف آرزو قطعات این آلبوم هستند . همانطور که مشاهده میگردد در " گاهی سه گاهی " سه قطعه به آواز اختصاص داده شده و دو قطعه تصنیف در انتهای هر بخش اجرا گردیده است . در این آلبوم ، طرز ورود خواننده و ملحق گشتن وی به موسیقی میتواند عمده ایراد معتمدی محسوب گردد . عدم برقراری ارتباط خواننده با شعر در ابتدای موسیقی میتواند ایراد دیگر این آلبوم باشد که البته در بخشهای بعدی اصلاح گشته و آوازهای قابل قبولی را اجرا می نماید . با رسیدن به بخش تصانیف مشاهده میگردد که خواننده به زیبایی هر چه تمام تر تصانیف را اجرا نموده و بخش مربوطه را به پایان میبرد . با مقایسه قدرت اجرای خواننده در اجرای آوازها و تصانیف میتوان به برتری تصنیف به آواز پی برد ، به گونه ای که مخاطب میتواند ارتباط بهتری با تصنیف نسبت به آواز برقرار نماید .
نمونه دیگر که میتوان از آن سخن به میان آورد آلبومیست با نام سرزمین خورشید با آهنگسازی تمهورس پور ناظری و صدای فرشاد جمالی ، این آلبوم شامل 11 قطعه میباشد که سهم آواز 3 قطعه بوده و تصانیف نیز4 قطعه از کل آلبوم را نصیب خود نموده اند . اما آنچه در این آلبوم تامل برانگیز است آنکه سبک آهنگسازی و صدای خواننده ، جدای از عدم توانایی وی در اجرای آوازها در برخی قطعات ، شنونده را به صدای شهرام ناظری متصل میکند .
سهمی که گلها در پیشرفت آواز ایرانی ایفا نمود
آواز همواره از ستونهای اصلی موسیقی اصیل ایرانی است که عمدتا نیز بداهه بوده و یک ساز نیز خواننده را به صورت تکنوازی همراهی مینماید ، در این میان ظهور برنامه هایی چون گلها و تکیه بر آواز ایرانی با استفاده از اساتید این عرصه کمک شایانی در آن برهه به موسیقی نمود ، از همین رو رشد آواز در موسیقی ایرانی را میتوان مدیون برنامه های رادیویی گلها دانست که با توجه به این موضوع و درک اهمیت آواز در موسیقی ایرانی سهم بزرگی در زیبایی هر چه تمام موسیقی جهت ارائه به مخاطبین را داشته است . مجموعه برنامه گلها که باهمت و همیت مرحوم پیر نیا به مدت بیست سال و با صدای هنرمندان مختلف و متعددی چون قوامی، بنان ، شهیدی ، مرضیه ، شجریان ، ایرج ، خوانساری ، گلپا و بسیاری دیگر اجرا گردید که با آواهای دلنشین شان هم سهم بزرگی در شناساندن موسیقی به مردم و آشنا نمودن آنها با موسیقی فاخر ایرانی داشتند و هم پایه های آواز را در موسیقی مستحکم تر نمودند .
رویکرد نا مناسب صدا وسیما در سالهای اخیر نسبت به موسیقی و موضع گیری دست اندرکاران امر باعث گردیده است تا نه تنها تولیدات چنین برنامه های ارزشمندی متوقف گردد که با تولید و ارائه آثار سخیف و بی مغز موسیقایی این رسانه تنها مجرایی برای به شهرت رسیدن عده ای نابلد گردد تا بواسطه ابزار قدرتمند صدا و سیما بتوانند بیش از آنچه لیاقتش را دارند به شهرت رسیده و در مدت کوتاهی مشهور گردند .
سلیقه مخاطب ، نداشتن رغبت به شنیدن تحریر و آواز
در این میان اما تغییر ذائقه مخاطبین و تمایل آنان به شنیدن تصنیف نسبت به آواز بسیار محسوس است ، جوان این روزها دیگر حوصله گوش سپردن به تحریر و آواز و پیش در آمد و در آمد را ندارد او میخواهد موسیقی اش جان داشته باشد ، سراسر شور و هیجان باشد و با سکون و ایستایی در موسیقی میانه ای ندارد .از آن روست که شاید هنرمندان نیز با درک سلائق تغییر یافته مخاطبین از آواز در آثار خود بهره کمتری را میبرند اگر چند این دلیل موجهی بر آن چند قطعه کوتاه آوازی که با ایرادات فراوان خوانده شده و به گوش مخاطب میرسد ندارد .
چه زیباست هنرمندان مان با اعمال تغییراتی در شیوه آواز خوانی خود و درک سلیقه های مخاطبین و علاقه مندان به موسیقی ایرانی ، آوازهایی متفاوت با اجراهایی بی نقص ارائه دهند تا شاید مبدع شیوه ای نو در آواز گشته و نام خود را در میان بزرگان موسیقی ایران زمین ثبت نمایند .
کوتاهی اساتید در تعلیم شاگردان
در این میان اما قصور اساتیدمان در تربیت و تعلیم شاگردان نیز تاثیر بسزایی در عدم موفقیت خوانندگانی دارد که اندازه هنرشان شاید با اندازه شهرت و اعتباری که کسب نموده اند همخوانی ندارد . اگر چند در این میان کارگاههای آوازی نیز برگزار میگردد اما برگزاری یک کارگاه آواز که به مثابه یک کلاس رفع اشکال می ماند درمان این درد نیست . موسیقی کنونی جامعه ایرانی نیازمند حضور بزرگانی چون نور علی خان برومند و عبداله دوامیست که شجریان و ناظری دیگری را تربیت نموده و تحویل جامعه امروزهنری ایران زمین دهد . قصوری که همواره متوجه هنرمندان بوده و هست و شاید دلیل دیگری جز تمایل آنها به یکتا ماندن نمیتواند داشته باشد . هر آنچه هست این بزرگان نخواسته اند قدم در راه اساتید خود گذارده و با پرورش هنرمندان جوان تر آنها را تبدیل به اسطوره های ماندگار موسیقی ایران نمایند ، آنچنان که خود شدند و این بزرگی را ابتدا مدیون بزرگانی هستند که عمرشان را صرف آموزش و تربیت هنرمندان با استعدادی نمودند تا در آینده موسیقی ایرانی بواسطه آنها بتواند قدم در راهی نو گذارد .
اگر چند در این سالها کمیت هنرمندان و تعداد آلبومهای منتشره و اجرای کنسرتها به مراتب بیشتر از سالهای گذشته است اما آنچه در این میان جای بسی تاسف دارد آنکه روند ناامید کننده افت کیفیت آثار همچنان ادامه داشته و در عین حال هیج تناسبی با افزایش کمی تعداد هنرمندان ندارد .
در این نوشتار سعی گردید تا دلایل افت آواز در موسیقی ایرانی وگرایش هنرمندان به تصنیف خوانی با ذکر مواردی که به ذهن نگارنده خطور میکند بررسی گردد اگر چند دلایل بسیاری من جمله شرایط اجتماعی و اعمال محدودیتهای روز افزون برای هنر، گوشه گیری اساتید ، رشد بیش از اندازه موسیقی های بی مغز ، و شیوع آن به موسیقی اصیل ایرانی نیز را میتوان از دلایل مهم این معزل بر شمرد ؛ معزلی که بر کیفیت آثار موسیقی نیز تاثیر چشمگیری گذاشته است ....
محمد جواد صحافی
