[ میهمان گرامی برای مشاهده لینک ها نیاز به ثبت نام دارید]
در طول تاریخ، آواز خواندن از معمولترین روشهای اجرای موسیقی توسط انسان بوده است. در یونان باستان بخصوص در مراسم مذهبی آواز بصورت جمعی اجرا می شد و جالب است که بدانید حتی در آن ایام نیز مردم شیفته خواننده های محبوب می شدند و از آنها الگوهای رفتاری و ظاهری می گرفتند.گفتگوی هارمونیک
اما امروز نیز مردم عامی بیشتر خوانندهای گروه های موسیقی را می شناسند تا نوازنده ها چراکه حس میکنند به خوانندها نزدیکترند و راحت تر با او ارتباط برقرار می کنند. خواننده با وسیله خاصی که آنها کار با آنرا بلد نیستند به تولید موسیقی نمی پردازند و مردم میتوانند در طول روز همانند خواننده مورد نظرشان ترانه ها را بخونند.
آواز خواندن در مقایسه با صحبت کردن معمولی دارای پیچیدگی های خاصی است، خواننده باید با رعایت ملودی که آهنگ ساز برای او نوشته با زیر و بم کردن صدا و همچنین علائمی که نشاند دهنده حس ملودی است صدای خود را بلند، آرام، شاد، غمگین و .... کند.
بر خلاف ظاهر خوانندگی کار ساده ای نیست هرچند پس از بدست آوردن مهارت های لازم دیگر جزو ساده ترین فعالیت ها می شود. اگر هنوز فکر می کنید که خوانندگی کار ساده ای است؛ پیشنهاد می کنیم که با تمام توان ترانه ای را که با آن آشنتا هستید و دوست دارید را خوانده ضبط کنید و پس از آن از طریق ضبط صوت به آن گوش دهید. نتیجه کار بسیار غیر قابل انتظار است، باور نخواهید کرد که این ترانه را به این صورت نامناسب شما خوانده اید.
شیوه های آواز خوندن بدلیل تفاوت فرهنگ ها و ذوق مردم در نقاط مختلف جهان بسیار متفاوت است. بعنوان مثال آسیایی ها تو دماغی تر از غربی ها آواز میخونند و یا غربی ها در هنگام خوانند معمولا" صاف و کشیده می ایستند در حالی که آفریقایی ها تا حدی به جلو خم میشوند یا در هند به روی زمین می نشینند. آواز خونان کلاسیک در فاصله ۲۰ تا ۵۰ سانتی میکروفن می ایستند ولی آواز خوانان راک به میکرفن تکیه میدهند وحتی آنرا بلند میکنند.
تارهای صوتی انسان خیلی پیچیدگی و توانایی های خاصی دارند، ترکیب آنها با مغز و سلسله اعصاب به انسان اجازه میدهد که در عین اجرای یک ملودی، کلام را هم با آن تلفیق کنند کاری که هیچ سازی نمیتواند انجام دهد.
اما در کل اگر جمله ای بخواهیم راجع به موسیقی و کلام بگوییم این است که "شکی وجود ندارد که کلام با موسیقی و یا موسیقی با کلام ماندگار تر از موسیقی یا کلام تنهاست"
[ میهمان گرامی برای مشاهده لینک ها نیاز به ثبت نام دارید]
زبان مهمترین ابزار ارتباطی انسانهاست. اهمیت زبان را از این جهت باید بررسی کرد که سهولت و سرعت انتقال مفاهیم، از بارزترین خصوصیات آن میباشد. همانطور که در مقالات گذشته در رابطه با موسیقی و نقش آن در میان مفاهیم مطالبی عنوان شد صرفا" موسیقی بی کلام مورد بررسی قرار گرفت و به این نتیجه رسیدیم که موسیقی به طور کلی توانایی نشان دادن مفهوم مدنظر آهنگساز را در ذهن شنونده ندارد.
بدین سبب قرار شد که در رابطه باکلام و نقش آن در موسیقی و در نهایت قابلیت موسیقی با کلام در انتقال احساسی که آهنگساز و یا شاعر در پی بیان آن است گفته شود.
طبیعت اجتماعی انسان و میل به ایجاد رابطه با همنوع، ایجاب میکند که انسانها در پی یافتن راههایی برای برقراری ارتباط و برطرف کردن نیازهای خود، بیان احساسات، آموزش و ... باشند.
در طی گذشت سالیان دراز از پیدایش جوامع انسانی امروزه زبان توانسته تا حد زیادی این نیازهای بشر در برقراری ارتباط و نتایج حاصل از آن را برآورده کند؛ البته با درنظر داشتن این مطلب، موضوعی را نباید فراموش کرد که زبان با تمام توانایی ها و امکانات خود، به طور کامل نتوانسته تمام اموری را که باید انتقال یابد، منتقل کند.
برای همه ما حداقل چند بار در زندگی پیش آمده که به دلیل رخ دادن حادثه ای مهم یا مستولی شدن احساسی عمیق در وجودمان، نتوانسته ایم آن را بیان کنیم؛ یعنی در این مواقع به اصطلاح "زبان قاصر بوده است". حال چه باید کرد؟
ابتدا باید دید که چه مواقعی این اتفاق می افتد. اغلب در اینگونه موارد میتوان نقش احساسات انسان را به وضوح مشاهده کرد. یعنی بیان احساساتی از قبیل شادی، غم، عشق، حسرت و ... صرفا با کلام به صورت مطلوبی قابل انتقال نیست؛ در نتیجه از قدیم مردم سعی میکردند از نوعی ابراز که تخیل و احساسات انسان را برانگیزد، استفاده کنند (در حالتی که فقط از صوت بهره گیری میشود) سه صورت قابل تصور است.
گونه اول بدین صورت است که خود کلام را به نحوی به کار ببرند که ذهن انسان را مجبور به فعالیت نامتعارف، اما لذتبخش کند. مثال بارز این مورد، شعر و یا طنز و نیز استفاده از کنایه، تشبیه، استعاره و ... در بیان یک موضوع است. مثلا" مردم سعی میکنند که برای بهتر نشان دادن یک واقعیت تلخ اجتماعی، آن را در قالب طنز بیان کنند. با اینکار ذهن به طور مستقیم و بلاواسطه به واقعیت مورد نظر نمیرسد بلکه میبایست برای رسیدن به آن به جنب و جوش افتاده و نوعی رابطه میان نمادها و کنایات موجود در طنز و آن واقیعت برقرار کند.
این فعالیت ذهنی صرفنظر از لذت حاصله، میتواند به تفهیم بهتر مفاهیمی کمک کند که شاید اگر به صورت ساده بیان میشد، آن تاثیر لازم را نداشت، شعر نیز به این صورت است. برای مثال می توان گفت تاثیری که پند و اندرز در قالب شعر خواهد داشت، به مراتب بیشتر از به کار بردن جملات ساده است.
گونه دوم، استفاده از موسیقی (اعم از ریتم و ملودی) است. موسیقی همانطور که قبلا گفته شد به صورت کامل و مطلوب قادر به نشان دادن منظور مورد نظر آهنگساز نیست، اما میتواند ذهن انسان را با ابزارهای مورد استفاده خود به فعالیت وا دارد. هرچند این فعالیت به برقراری رابطه مفاهیم از نوع طنز یا شعر منجر نشود. با این وجود صرف تحریک ذهن توسط موسیقی، میتواند ابزار خوبی برای رسیدن به هدفی که مدنظر ماست باشد. اینگونه را میتوان در قالب ترکیب زبان ( نه از نوع خیالی آن) با موسیقی یا موسیقی فیلم یافت و موردی که می توان برای این حالت مثال زد"لالایی" است.
جملاتی که در لالایی استفاده میشود بصورت بسیار ساده و گاهی نیز بدون مفهوم و منظور خاص است. اما همین جملات ساده هنگامی که با ملودی خاص و ریتم هماهنگ یا تکان دادن نوزاد، ترکیب میشود، تاثیر گذار خواهد بود. به عبارت دیگر ایجاد آرامش و به خواب رفتن کودک که هدف لالایست با ترکیب کلام با موسیقی حاصل میشود و استفاده هر کدام از اینها بدون دیگری در لالایی، اثر لازم را نخواهد داشت.
گونه سوم ترکیب دو مورد قبلی است که دارای بیشترین اثر در بیان موضوعات و حالاتی است که نه موسیقی صرف و نه زبان ساده قادر به انتقال آن است. برای مثال شعر با وجود داشتن ابزارهایی که ذهن را فعال و درگیر خود میکند، اگر از ابزار موسیقایی استفاده کند با کمی رعایت اصول تلفیقی بین شعر و موسیقی دارای اثری به مراتب بیشتر و قدرت انتقال مفهومی بیشتر خواهد بود.
البته در این حالت، اغلب ترکیب شعر و موسیقی ذهن را به طرف خود میکشاند و مفهوم مورد نظر شعر به صورت واقعی منتقل نمیشود؛ اما اگر شنونده با توجه و دقت کافی به این ترکیب گوش کند، پی به اثر فوق العاده آن خواهد برد. شاید بتوان گفت این چیرگی تاثیر موسیقی نسبت به شعر باعث شده، تصور شود موسیقی میتواند مفاهیمی که با کلام قابل بیان نیست را منتقل کند و این اصطلاح بین مردم رایج گردد: "جایی که کلام باز میماند، موسیقی آغاز میشود" در صورتی که در اینجا موسیقی ابزاری است برای بهتر بیان کردن شعر و جایی که کلام باز میماند، موسیقی به کمک "کلام" می آید.
مسئله ای دیگر که در پایان لازم است به آن اشاره شود، قطعاتی است که گاه شنونده را بسوی وزن شعری هدایت میکند، بصورتی که این شبه را به موجب میشود که "گاهی موسیقی بدون شعر، دچار کمبود و کاستی است". تصانیف مختلف مرحوم علی تجویدی، مانند [ میهمان گرامی برای مشاهده لینک ها نیاز به ثبت نام دارید]"پشیمان شدم" (در حالتی که بی کلام اجرا شود) یا [ میهمان گرامی برای مشاهده لینک ها نیاز به ثبت نام دارید]قسمت پایانی (فاینال) باله "بیژن و منیژه" ساخته حسین دهلوی میتواند نمونه خوبی در این زمینه باشد. زمانی که شنونده ای قطعات نام برده را میشنود، ناخودآگاه تمایلی در درونش به با کلام شدن این قطعات احساس میکند، به طوری که گویی این موسیقی همراهی شعری را کم دارد.
با دقت به قطعاتی از این دست، متوجه میشویم که این آثار بخاطر استفاده از "اوزان شعری" چنین تاثیری دارند و در واقع این عادت ماست که وقتی موسیقی را با وزن شعر میشنویم، تمایل به خوانده شدن شعری با آن داریم؛ پس موسیقی بدون کلام غیر از اینکه آزادی ذهنی بسیار زیادی نسبت به موسیقی باکلام دارد( یعنی دربند داستانی که کلام نقل میکند نیست و پویاست)، هیچ نیازی به کلام ندارد و استفاده از کلام به این جهت است که مفهومی خاص به شنونده منتقل شود.
[ میهمان گرامی برای مشاهده لینک ها نیاز به ثبت نام دارید]
این سئوال در موسیقی ایران بارها تکرار شده، عده ای روی واضح خواندن خواننده تاکید دارند و اعتقاد دارند که اگر قرار است کلامی به گوش شنونده برسد و ما موسیقی با کلامی عرضه کنیم، چرا کلام واضح نباشد؟!
در نگاه اول این خواسته کاملا" منطقی بنظر می رسد! ولی اگر با اجرای موسیقی درگیر باشید، می بینید که کششهایی در بعضی آوازها وجود دارد که باعث می شود کلمات را با شکل معمول آن تلفظ نکنید. بعضی از خوانندگان توجه زیادی به این موضوع دارند و سعی می کنند در تمام شرایط آوازی با تلفظ صحیح و قابل تشخیص بخوانند.
(نمونه ای از آواز غلامحسین بنان [ میهمان گرامی برای مشاهده لینک ها نیاز به ثبت نام دارید] من از روز ازل )
در موسیقی ایرانی خوانندگان مکتب اصفهان روی بیان دقیق شعر تاکید دارند و آواز نا مفهوم را دارای کاستی می دانند ولی خوانندگانی که حتی نشان هایی از مکتب اصفهان در آوازشان دیده می شود هم هستند که گاهی تشخیص شعری که می خوانند، برای شنونده مشکل است!
(نمونه ای از آواز محمد رضا شجریان [ میهمان گرامی برای مشاهده لینک ها نیاز به ثبت نام دارید] بیات ترک )
همانطور که گفته شد خواندن مو به مو و دقیق شعر هم، گاهی در اجرای موسیقی مخالف با فضای موسیقی است و اکثرا" خواننده بطور نا خودآگاه این تغییرات را روی کلام می دهد. (به عقیده نگارنده اگر در موسیقی تمایل به حالت خاصی احساس شود باید آنالیز شود و در صورت لزوم اجرا شود و حذف این گونه تمایلات درونی باعث نوعی خود سانسوری می شود!)
اگر به ریشه بعضی از کلمات رجوع کنیم متوجه می شویم که از حروفی تشکیل شده اند که نقش احساس در ساخت آنها بکار نرفته مخصوصا" کلماتی عربی که در فارسی بکار می بریم مثل، نام مشاغلی که بر وزن فعال است (مثل خراط، نقاش، نجار و...) پس می بینیم الگوی ساخت این کلمات مبنایی غیر موسیقایی دارد و زمانی که ما آنها را با موسیقی همراه می کنیم تضادهای احساسی در آنها می بینیم! در مقابل کلماتی هستند که شاید بطور اتفاقی معنی شان موسیقی خاصی بهمراه دارد که به تداعی فضای موسیقی مان کمک می کند،(مثل فتح، کرانه، شکوه، ساحل، ستیز، دسیسه ...)
این کلمات به تنهایی غیر از معنی کلامی، فضایی را بهمراه دارند که در موسیقی می تواند نقش موثری را ایفا کند (البته واضح است که بخاطر اتنزاعی بودن این موضوع و اینکه گاهی در ضمیر ناخودآگاه انسان بعضی کلمات و تصاویر همراهشان بر حسب تکرار، عادت شده و شکل گرفته اند...)
پس یکی از نمودهای تلفیق شعر و موسیقی می تواند در تلفیق دقیق حروف و موسیقی باشد. شاید عده ای این تغییر در تلفظ شعر را دلیلی برای تقدم موسیقی بر کلام و نشانه ای از بندگی شعر در مقابل موسیقی بدانند! در حالی که این تصور کاملا" اشتباه است و ما این تغییرات را صرفا" برای ارائه اهداف فکری و احساسیمان بکار می بریم و در واقع هدف اجرای بی نقص آن احساس است.
(نمونه شجریان [ میهمان گرامی برای مشاهده لینک ها نیاز به ثبت نام دارید] از خون جوانان وطن )
[ میهمان گرامی برای مشاهده لینک ها نیاز به ثبت نام دارید]
تاج اصفهانی و شجریان
