آوازهای ایرانی

[Hmd_N]

امروزه تقسيم بندي آوازهاي ايراني با گذشته فرق بسيار دارد و در حال حاضر آوازهاي بزرگ را دستگاه مي نامند كه شايد هم در اينده بر اثر اطلاعات بيشتر موسيقي و تبحّر موسيقيدانان عصر اسامي تغيير نمايد و نام و حالات ديگري بر موسيقي اطلاق شود.

در گذشته آهنگ هايي كه مطابق با سيستم هفت نغمه اي (هفت نفت) نواخته مي شد خسرواني مي گفتند. كلمه خسرواني در لغت به معناي سرود خوش است و از آنجا كه تعداد اين آهنگ ها و نغمه ها هفت عدد بوده هفت خسرواني نيز ناميده مي شده ولي در اصل، خسرواني معني اعم همه آهنگ ها و آوازهاي خوش است اما به تدريج اصطلاح هفت خسرواني، جاي خود را چنان باز كرد كه معني خسرواني را به *دستان و بعد به دستگاه تغيير داد.

پس آنچه كه ما امروز دستگاه مي ناميم، ابتدا دستان بوده كه هر كدام از آن دستان ها، گوشه هايي نيز داشته اند.

در ايام قديم دستگاه خواني، به گونه اي بود كه خواننده از قسمت بم شروع مي كرد و به ترتيب تمام گوشه ها را اجرا و به تدريج به قسمت هاي اوج آواز مي رفت. ولي بعدها اين نحو دستگاه خواني از بين رفت و گوشه ها و رديف ها به ترتيبي اجرا مي شد كه هم قسمت هاي بم و هم اوج داشته باشد.

به طور كلي موسيقي ايراني شامل هفت دستگاه مي باشد كه عبارتند از:

1. شور 2. ماهور 3. همايون 4. چهار گاه 5. سه گاه 6. نوا 7. راست پنجگاه

اين طبقه بندي از حدود 50 سال پيش معمول بوده و امروز هم متداول مي باشد و رديفها گوناگون موسيقي دانان دوره اخير از قبيل ميرزا عبدالله فراهاني و ميرزا حسينقلي از روي همين ترتيب است.

اجرا دستگاه به صورت سنتي، با درآمد يا چند گوشه به نام درآمد شروع مي شود كه اكثرا همان (درآمدها) شناسه دستگاه مي باشند. پس شرط دستگاه بودن آن است كه طرز لحن درجات گام و فواصل آن به گام ديگري شبيه نباشد زيرا قابل آن است كه داراي نغمات و گوشه هاي مختلفي باشد.

در هر دستگاه دو نوع آواز اصلي و فرعي مي توان داشت منظور از اواز اصلي آوازي است كه در همان دستگاه و در همان گام وجود دارد مثل گوشه ها داد و اذر بايجاني در دستگاه ماهور، اما فرعي آوازي است كه از دستگاه هاي ديگر قرض شده باشد.

[alireza_amirsamimi]

یک نکته :بعضی اساتید این تقسیم بندی رو دقیق نمیدونن مثلا استاد شجریان نظرشون این هست که ما 12 دستگاه داریم و توجیه منطقی هم وجود داره. مثلا چون بیات ترک گام شور رو داره و در قدیم به شور فرود میامده اون رو زیر مجموعه شور میدونن ولی واقعیت اینه که امروز میبینیم که بیات ترک در بسیاری از اوقات روی خودش(درجه 3 شور) فرود میات. البته باید توجه داشته باشیم که یک دستگاه محدودیتی برای ما ایجاد نمیکند و این فقط یک تقسیم بندیست و به راحتی برای بیان حس میتوان آنها رو با هم مخلوط کنیم و مثال خوبش خود دستگاه راست و پنجگاه است که از اکپر دستگاه ها چیزی در خودش داره . یا مثال دیگه آلبوم نوا مرکب هست که استاد بارها از مدولاسیون بین دستگاه استفاده میکنندو البته همیشه برای تغییر دستگاه نیازی به وجود اون گوشه خاص برای مدولاسیون نیست. مثلا وجود دلکش و راک در دستگاه ماهور به این معنا نیست که فقط ما میتوانیم از ماهور به شور و همایون برویم! ما نباید خودمون رو محدود کنیم به طور مثال یک دفعه میشه به چهارگاه بریم و یه تضاد زیبا ایجاد میشه به شرطی که به موقع و درست این کار رو بکنیم. منظور من کلا اینه که نذاریم دستگاه ها به پای ما زنجیر بکشن!

[Sina_Eftekhari]

تذكرتون كاملا بجا بود.
به نظر من به وجود اومدن عددهايي مثل 7 و 5 و 12 تو نظام هفت دستگاه و پنج آواز مغرضانه به نظر ميان(هممون اهميت اين اعداد رو تو اعتقادات ايراني ها ميدونيم).

اصولا منطق„واحدي” براي اين نوع دسته بندي به كار نرفته(اينا همه نظر منه البته). اگه بخوايم دستگاههاي اصلي موسيقي ايران رو به قول وزيري اونهايي بگيريم كه فواصل مستقلي دارن و چهارم و پنچم (چهارم زير) در اونها درست هستن , اونوقت ديگه راست پنجگاه و نوا رو نميشه دستگاه به حساب اورد. (البته براي اينكه چرا اين هفت دستگاه رو به عنوان دستگاههاي اصلي ميشناسن ميشه توضيحاتي آورد(البته همه نظريات من هستن) اما جاي بحثش اصلا اين جا نيست)

در مورد پنج آواز هم بايد بگم اگه بخوايم اين نكته رو كه اين آواز ها به نتي غير از نت شاهدشون فرود ميان رو منطق شكلگيري مفهوم آواز(دستگاه فرعي يا نغمه) بگيريم چند تا نكته پيش ميان اول اينكه همونطور كه عليرضا هم گفت شاهد بيت ترك كاملا اين خاصيت رو داره كه به عنوان نت فرود استفاده بشه(تازه اگه بخوايم به نتي غير از نت شاهد فرود بيايم درجه چهارم زير نت شاهد هم به جاي درجه سوم زير يا همون فرود ميتونه استفاده بشه) در مورد افشاري هم فرود ميتونه يه درجه پنجم پايين باشه(به جاي چهارم پايين يا فرود شور).
همينطور بيات اصفهان به نظر من عليرغم يه سري شباهتها به همايون(در واقع ميشه از همايون به راحتي به اصفهان رفت. گوشه هايي مثل چكاوك وطرز و نوروز و شوشتري شباهتهايي به اصفهان دارن كه بحث دقيقترش جاش اينجا نيست) يه دستگاه مستقل هستش و من هيچ وقت نديدم به همايون فرود بياد(مگر اين كه اجرا از همايون شروع شده باشه در غير اينصورت به نظر من كاملا مقام گردي به حساب مياد).

نكته مهمتر اينه كه خيلي از گوشه ها ي دستگاههاي ديگه رو هم به اين ترتيب ميشه آواز به حساب آورد مثلا عراق (تازه خيلي از اين گوشه ها مثل همين عراق الگوي فواصل مشخصو به نظر من خيلي جالبي دان كه هيچ جاي ديگه وجود نداره) و راك و دلكش و نهفت و شوشتري(بد نيست بدونين بعضي ها شوشتري رو آواز مستقلي ميدونن) و بيداد و بيات كرد(اين يكي كه تو بيشتر رديف ها آواز مستقلي با چند درامد در نظر گرفته ميشه) و زابل و ماورانهر(كه مقام بسيار جالبي داره, شايد بعدن بيشتر راجع بهش صحبت كنيم) و ...
(سعي كردم از هر دستگاه يه گوشه مهم رو مثال بزنم).

همونطور كه ميبينين طبقه بندي مقامها و دستگاهها اونطور كه خيلي ها اصرار دارن چندان مستحكم نيستند و جا براي پژوهش و بررسي بيشتر كاملا بازه(البته جا براي مكاشفه و لحن هاي نو تر در موسيقي عملي).
اين حرفهايي كه تو اين پست زدم حرفهاي خيلي بزرگي هستن! (يعني كاملا جاي بحث دارن, دوستان بيان و نظرشون رو بگن لطفا). در واقع و اين جور بررسي ها مستلزم اينه كه همه گوشه هاي اين آواز ها از رديف ها و يا اجراهاي مختلف بررسي بشن, شايد در آينده اين جور بررسي ها را بصورت دقيقتر و تكه تكه در تاپيك هاي مختلف انجام بدم(البته با كمك و همراهي دوستان).

[alireza_amirsamimi]

و البته در تکمیل فرمایشات دوستم آقا سینا, در قدیم اصلا تقسیم بندی اینجوری نبوده تقسیم بندی ها مقامی بوده و در مثلا در اون تقسیم بندی عراق حالت مستقلی داشته. البته سینا جان نمیشه گفت مغرضانه! بوده. به نظر من هدف میرزا عبدالله درست کردن یه چهار چوب آموزشی بوده و در اون زمان همونطور که از ردیف میرزا پیداست آوازها اکثرا به دستگاه مادر فرود میامدند و امروزه به این شکل در آمده

[Sina_Eftekhari]

سير تبديل نظام مقامي به نظام دستگاهي تو يه مقاله از هومان اسعدي(تو فصلنامه ماهور شماره يازده اگه اشتباه نكنم) توضيح داده شده. متاسفانه اين مجله فعلا دستم نيست. وقتي دوباره گرفتمش شايد تو يه تاپيك جدا راجع به اون صحبت كنيم.
اما از چيزايي كه از اون مقاله تو ذهنم مونده يكيش اينه كه نظام هفت دستگاه و پنج آواز فعلي يه دفعه از نظام مقامي بوجود نيومده بلكه اين سير تدريجي بوده و جالبه بدونين نظام دستگاهي مقدم بر بوجود اومدن پديده اي كه ما امروز به اسم رديف ميشناسيم بوده(البته بنا به چيزي كه تو اون مقاله خوندم)
كلمه مغرضانه بار منفي داره قبول دارم. بهتره بگيم بوجود اومدن اين اعداد كاملا ريشه در يه سري عقايد دارن(اين سمبلها تو موسيقي هر فرهنگي هستن و به نظر من خيلي مفيده كه اعتقادات و نمادهايي كه در اون فرهنگها هستن رو بيشتر بشناسيم مثلا عدد سه در فرهنگ مسيحي يه عدد مقدسه و ميشه اهميت اون رو حتي تو موسيقيشون هم ديد- يا مثلا همونطور كه احتمالا ميدونين در همون موسيقي مقامي ما هم دوازده مقام اصلي داشتيم كه خودش درست مثل نظام دستگاهي جا براي بحث زياد داره)
در مورد اينكه گفتين رديف با هدف آموزش ساخته شده كاملا با شما موافقم هر چند مبتكر اين ايده(يعني رديف) رو نميشه با اطمينان ميرزا عبداله(يا حتي اونطور كه بعضيها ميگن پدرش يعني آقا علي اكبر خان فراهاني) دونست كه قبل از اين كه بخوام دقيقتر راجع به اين موضوع صحبت كنم بايد يه سري مطلب از جمله همون مقاله رو دوباره بخونم .
در مورد اينكه „آوازها اکثرا به دستگاه مادر فرود میامدند” هم با شما موافقم . اصلا فرود بيات ترك به شور رو قديميتر از فرود به شاهد خودش ميدونن(كتاب دستور متوسط نوشته حسين عليزاده).
به عنوان نكته آخر كه اتفاقا تو همون مقاله هم اومده(ولي من الان دارم از كتاب شرح ادوار صفي الدين ارموي ميخونم!) گويا نظام دستگاهي بوسيله فردي باسم بابا مخمور در زمان فتحعلي شاه بوجود اومده(تا اونجا كه يادم مياد عليرغم اشاره به اين فرد آقاي اسعدي نظرشون كمي متفاوت و بهتره بگيم دقيقتر بود) و اسم اون دوازده دستگاه به اين شرح بودن:

راست پنجگاه
نوا نيشابور
شور و شهناز
همايون
چهارگاه مخالف
سه گاه
ماهور
رهاب(ازينجاش جالبتر ميشه)
زابل
دوگاه
نيريز
عشيران

و ميدونم براي كسي مثل شما با اطلاعات خوبي كه راجع به رديف داره اين اسمها ميتونن خيلي جالب باشن :)
همونطو كه ميبينين اسم يكي از گوشه هاي خيلي مهم چهار تا از دستگاهها جلوشون اومده. به علاوه اين كه پنج دستگاه آخري در حال حاظر تنها يك گوشه هستن و جالب تر اينكه اسم پنج آواز فعلي بينشون نيست.
نميدونم شايد يه سري اسم ها در طول زمان جابجا شده باشن(همونطور كه راجع به نظام مقامي اين اتفاق افتاده). و شايد اين دستگاهها به نوعي با هم تركيب شدن و يه سري دستگاه با خصوصيات جديد بوجو اومده باشن.