موسیقی در اسلام

[za2]

مقدمه

بشر از زماني كه خود را شناخته است در صدد بوده تا با تكيه بر عوامل طبيعي و غير طبيعي احساسات و عواطف خود را بروز دهد و اين احساس در طول زمان باعث بوجود آمدن ابزاري بنام هنر شده است مانند نقاشي (ابراز احساسات با توسل به رنگ) شعر (ابراز احساسات با توسل به كلمات) و موسيقي كه در واقع وسيلة ابراز احساسات آدمي توسط صداهاي منظم است.
امروزه با توجه به پيچيدگي هاي نظام اجتماعي جوامع بشري امر استفاده از هفتگانه هنراز جمله موسيقي به يكي از نيازهاي غرقابل انكار هر انسان و هر جامعه اي مدني تبديل شده است بطوري كه در هر جامعه اي انديشمندان آن به نحوي در اين خصوص قضاوت نموده اند.
در كشورها و جوامع غربي اصولاً شخصي هرچند عادی یا صاحب نظر و انديشمند مخالف موسيقي نيست بلكه برعكس آن نهايت آزادي را براي استفاده از اين هنر در هر موضوعي لازم وضروری شمرده شده است.
ولي در كشورهاي آسيايي و عموماً اسلامي مساله موسیقی طوري است كه برخي از علماي اسلام نوعاً استفاده از موسيقي را در هر زمينه اي و براي هر موضوعي حرام مي دانند و برخي ديگر موسيقي را جزء نيازهاي انسان دانسته و بحث موسيقي حلال و حرام را بوجود آورده اند.
در تحقيق حاضر سعي شده است تا با استفاده از منابع اسلامي (قرآن – احاديث و...) به اين موضوع پرداخته شود هرچند تحقيق و پژوهش کامل در اين زمينه در اين مجال نمي گنجد. لغت موسيقي به چه معنايي است؟
قبل از آنكه معنا و مفهوم موسيقي دراسلام و قرآن كريم مشخص گردد، لازم و ضروري است كه معناي لُغوي واژة موسيقي را در كتب مختلف لغت و واژه نامه هاي گوناگون پيگيري نموده تا تدريجاً سيماي واقعي اين پديده از پس پرده هاي ابهام و ترديد جلوه گر شود.
دكتر محمد معين در حاشية برهان قاطع مي نويسد: موسيقي (بضعم ميم) برگرفته از كلمة Moosika يوناني يا Musica لاتيني است و ريشة آن Mosa يا Misse مي باشد كه نام يكي از 9 رب النوع اساطيري يونان و الاهه ی هنرهاي زيبا است
نويسندگان معروف عرب كلمة موسيقي را مركب از (موسی و قي) گرفته اند كه موسي بمعني نغمات و قي نيز بمعناي خوش آيند مي باشد.
مرحوم محمدبن محمود آملي در كتاب ارزشمند نفايس الفنون في عرايس العيون مي نويسد: معني موسيقي در لغت يوناني لحن است و لحن عبارت است از اجتماع نغم مختلفه كه آنرا ترتيبي محدود باشد.

واژة موسيقي:

علاوه بر دارا بودن يك معناي لغوي و ظاهري از يك مفهوم اصطلاحي خاصي هم برخوردار است كه هريك از دانشمندان و عالمان متناسب با ارزشهاي حاكم بر انديشة خود و دريافتش از فلسفه آفرينش انسان تعريفي را از هنر موسيقي ارائه نموده است که در زیر به چند مورد آن اشاره مي شود:

1- موسيقي هنر تنظيم اصوات است بصورتي كه به گوش شنونده خوش آيند باشد.
2- موثرترين و گوياترين وسيله براي بيان عواطف و تمنيات دروني آدمي است.
3- موسيقي گنگ ترين صداهاي روي زمين است.
4- پديدة موسيقي تعبير احساسات و ترجمان آن است.
5- موسيقي نظم صوت و ايجاد زيبايي به وسيلة آن است. تاريخ و مبدا اولية موسيقي:
شناخت زمينه هاي پيدايش و گسترش هر علمي خدمات شايان توجهي جهت دريافت سيماي واقعي آن معرفت و دانش را در اختيار بشر قرار مي دهد و سير انسان را به عمق تحولاتي كه در مسير زمان عارض آن علم شده است واقف مي گرداند تا بجاي حقيقت خريدار مجاز نگردد.
لذا پديدة موسيقي شاخه اي از درخت تنومند و استوار هنر همواره مورد توجه و مطالعة تاريخي بوده است و پژوهشگران و هنرمندان بزرگ عالم مسير تكامل يا انحطاطي اين فن را به رشتة تحرير درآورده اند.
اكثر نويسندگان و مورخان كه در اين زمينه به مطالعه و تحقيق اقدام نموده اند موسيقي را به دو نوع كلي تقسيم مي نمايند.

1- آهنگ و موسيقي طبيعي كه برخواسته از متن نظام گسترده طبيعت و جهان آفرينش مي باشد و ارادة انسان در ايجاد و كيفيت آن كوچكترين دخالتي ندارد مانند نواي دلنشين پرندگان- جویها- صداي وزش باد و...

2- آهنگها و موسيقي غيرطبيعي كه ناشي از استعدادهاي متنوع هنري انسانهاست مانند سبكهاي مختلف موسيقي هاي موجود در جوامع بشري ناگفته پيداست كه تولد و پيدايش آهنگ و موسيقي طبيعي با تولد و پيدايش نوع انسان در پهنة گيتي و حيات توام و مقارن مي باشد و تا به امروز اين آهنگهاي طبيعي و دلنشين است که منشاء تحول و دگرگوني مثبت روحي و رواني بشر بوده است و آنچنان در اعماق زواياي پنهان روح آدمي رخنه كرده است كه الهام بخش لطيف ترين اشعار ادبي و عرفاني و قطعاً ساير رشته هاي هنري از جمله موسيقي بوده است.

دسته اي از مورخان تاريخ موسيقي پيدايش موسيقي را مقارن با تاريخ قرائت شيواي تورات يهوديان مي دانند لكن مطالعه در آثار باستاني و كشفيات بجا مانده از تمدن ملل و اقوام گذشته تاريخ ، پيدايش موسيقي را به دوران سومر و كلداني مي رساند گروهي از دانشمندان تاريخ پيدايش موسيقي را به انسانهاي ماقبل تاريخ – فيثاغورث- داود پيامبر و... نسبت مي دهند.

موسيقي در قرآن و روايات مذهبي

قرآن كريم بعنوان يگانه كتاب تحريف نشدة آسماني در تمام زمينه هاي فردي و اجتماعي حيات انسانها داراي برنامه اي هماهنگ حيات بخش مي باشد اين كتاب بي نظير و انسان ساز در دسته اي از آيات خود به مسئله موسيقي پرداخته است. در اين نوشتار به آن دسته از آيات قرآن اشاره مي كنيم كه از نظر غالب مفسران و معلمان شايستة علوم قرآني دلالت بر مسئلة موسيقي و حرمت آن دارد.
در سورة مباركة اسراء آية 64 خداوند سبحان به شيطان مي فرمايد:

1- واستفرز من استطعت منهم بعونك واجلب عليهم بخيلك و رجلك و شاركهم في الاموال و الاولاد وعدهم و ما يدرهم الشيطان الاغورا.

برانگيز و گمراه كن هر كس را كه مي تواني از ايشان را با آواز خودت و با جمله لشكر سوار و پياده ات بر آنها احاطه كن و در اولاد و اموال هم با ايشان شريك شو و...
تفاسير نمونه و روان جاويد در ذيل آية فوق مي نويسد: استفرز به معناي تحريك و برانگيختن است بعضي از مفسران آنرا تنها به معني نغمه هاي هوس انگيز موسيقي و خوانندگي تفسير كرده اند برخي از مفسرين نيز استفرز را به شي محكمي معني مي كنند كه در آغاز و جوانب آنرا سست نموده سپس از جا بكنند و چون عقل مانند ميخي پولادين در ساختمان وجود انسان قرار گرفته است و چون موسيقي بمنزلة عامل مخرب عقل آدمي است آن را صوت شيطان ناميده اند در تفاسير معتبري چون تبيان (ج 6 ص 499) مجمع البيان (ج 14 ص 168) مخزن العرفان (ج 11 ص 333) و... صوت شيطان همان غنا و ساز و آواز مي باشد.
امام صادق (ع) مي فرمايد:
شر الاصوات الغناء
بدترین صداها غنا و موسيقي حرام است

2- فا اجتنبوا الرجس من الاوثان واجتنبوا قول الزّور (حجّ 30)
از پليدي حقيقي يعني بتها اجتناب كنيد و نيز از قول باطل دوري گزنيد.
فهم درست و دقيق آية مذكور تاحد زيادي وابسته و منوط به درك و فهم معناي دقيق و روشن لغت (زور) دارد لغت شناسان دربارة كلمة زور نوشته اند:
اصل واحدي است كه دلالت بر ميل و برگشتن مي كند و از آن جهت كذب و دروغ را زور ناميده اند كه شخص دروغگو از راه حق و حقيقت كج شده است.
به تعبير صاحب تفسيرالجامع زور از آن جهت زور ناميده مي شود كه گرايش داده شده است از سوي حق به طرف باطل شيخ طوسي در ذيل آية مذكور مي فرمايد اصحاب ما روايت كرده اند كه غنا و ساير سخنان بيهوده و باطل هم داخل در زور است در تفاسير ديگر نيز چون تفسير قمي- ابوالفتوح رازي- نورالثقلين- گازر- نمونه- جامع- صافي و الميزان و... يكي از وجوه و مصاديق زور را خوانندگي حرام (غناء) آورده اند.

3- والذين لايشهدون الزور واذا مرّوا باللغو مرّوا كراما (فرقان 72)
و آنان (بندگان خاص خداي رحمان) هستند كه به باطل و ناحق گواهي نمي دهند و هرگاه به كار لغو و بيهوده اي گذر كنند بزرگوارانه از آن مي گذرند.

الف: معناي كلمة زور در آية شريفه از ديدگاه صحابه و تابعين:
برخي از صحابه و تابعين كه تلقي آنان از واژگان قرآن كريم همواره مورد عنايت مفسران بوده است كلمة زور را چنين معرفي مي نمايند.
مرحوم ابوالفتوح راز مي نويسد: ضحاك معتقد است مراد از زور شرك و تعظيم انداد است. علي ابن ابي طلحه مي گويد: زور گواهي به دروغ است. مجاهد براين باور است زور عيد مشركان است و ليث معتقد است زور يعني غناست بنابراين چنانكه ديده مي شود صحابه نيز تلقي يكساني از واژة زور در اين آيه شريفه ندارند.

ب: معناي آيه شريفه (والذين لايشهدون الزور) در تفاسير اهل سنت
بيضاوي در ذيل آيه شريفه مي نويسد: (لايشهدون الزور) يعني به دروغ گواهي نمي دهند يا در مجالس كذب و باطل حضور نمي يابند (ج 3 ص 237).
قرطبي در تفسير خويش مي نويسد: (لا يشهدون الزور) يعني در مجالس كذب و باطل حضور نمي يابند و آنرا مشاهده نمي كنند و زور عبارت است از هر باطل كه مهم ترين آن شرك به خداي متعال است.
امام فخررازي در تفسيرالكبير خود فرموده است: همة اين وجوه است ولي استعمال واژة زور در كذب محتمل است (ج 23 ص 113).
محمدبن جعفر طبري ضمن بر شمردن آراء صحابه مي نويسد: ابوجعفر فرموده است كه اصل زور بمعناي تحسين شي ء و توصيف آن برخلاف صفت آن است (ج 19 ص 31).

د: معناي آية شريفة (والذين لايشهدون الزور) در تفاسير شيعه
- مرحوم طبرسي در تفسير جوامع الجامع معتقد است كه مراد از (لا يشهدون الزور) اين است كه در مجالس گناه و باطل و هرزگي حاضر نمي شوند و در مجمع البيان كلمة زور را به وجهي قابل انطباق با دروغ و هر لحو باطل ديگر دانسته اند كه شامل غنا- دريدگي و ناسزا نيز مي شود.
- مرحوم علامه طباطبايي در ذيل آية شريفه مي نويسد «والذين لايشهدون الزور» اگر مراد به زور دروغ باشد كلمة نامبرده قائم مقام مفعول مطلق مي باشد و تقدير كلام چنين مي باشد: بندگان رحمان آنهايي هستند كه شهادت نمي دهند شهادت زور را، و اگر مراد به زور لهو باطل از قبيل غنا و امثال آن باشد كلمة زور مفعول به خواهد بود و معنايش اين است كه بندگان رحمان كساني هستند كه در مجالس باطل حاضر نمي شوند. از ميانه اين دو احتمال ذيل آيه به احتمال دومي مناسبتر است (تفسير الميزان ج 30 ص 75).
از ديگر آيات شريفه اي كه در خصوص غنا و موسيقي مورد تاكيد علما و مفسران اسلامي است به موارد زير اشاره مي شود.

1- و من الناس من يشتري لهو الحديث ليضل عن سبيل الله بغيرعلم و يتخذها اولئك لهم عذاب عين (لقمان 5)
بعضي از مردم كسي است كه گفتار و سخنان باطل جمع آوري مي كند و خلق را از راه خدا به جهالت گمراه مي سازد و قرآن را به تمسخر مي گيرد آنان به عذاب با خواري و خفت گرفتار خواهند شد.


غنا چيست؟

غنا كشيدن و امتداد بخشيدن به صوت است بطوري كه شامل و دربرگيرندة ترجيع و مطرب باشد. (جواهر الكلام في شرح شرايع الاسلام ج 22 ص 44 تا 51).
حكم غنا از نظر فقهاي عامه:

1- حنيفيه: بسياري از علماي حنيفيه غنا را حرام دانسته اند و برخي حرمت را اجماعي شمرده اند (الدر المختار ص 348) گروهي از علماي حنيفي غنا را حلال شمرده اند مگر آنكه آميخته با حرامي باشد به طور كلي از نظر حنفيان غنايي كه مشتمل بر كلام حرام نباشد و مقرون به رقص يا اعمال فتنه انگيز و حرام ديگري نباشد حرام به شمار نمي آيد در غير اينصورت حرام است.

2- مالكه: عالمان مالكي معتقدند كه مالك بن انس غنا را حرام دانسته است و برخي نيز مي گويند كه از نظر مالك شهادت كساني كه بسيار به غنا گوش مي دهند و با خوانندگان معاشرت فراوان دارند پذيرفته نيست و برخي نيز معتقدند كه مالك غنا را حلال دانسته است. (شيخ طوسي الخلاف ج 6 ص 305).

3- شافعيه: گروهي از عالمان شافعي به حرمت غنا معتقدند و در مقابل بعضي مي گويند غنا براساس فقه شافي حلال مي باشد و گروهي نيز مكروه تلقي فرموده اند.

4- حنابله: اكثريت آنان غنا را مباح يا مكروه دانسته اند و گروهي نيز به حرمت آن فتوا داده اند.

5- شيعه: وقت و تامل در متن نظرات و فتاواي مراجع عظام گذشته و حال نشان مي دهد كه همگي غنا و موسيقي را از مقولة صوت مي دانند نه كلام يعني اگر صوت و آهنگ صداي خواننده در كلام حقي چون اذان، قرائت قرآن كريم و عزاداري حضرت امام حسين (ع) حالت و كيفيت لهو و لعب كه مناسب مجالس بازيگري و رقص است بكيرد محكوم به حرام است و در خصوص تشيخص حالت لهو و لعب اين برعهدة شخص پيرو است و در گرو تشخيص وجداني فرد و قضاوت عرف عمومي مي باشد.

كلام آخر

در يك جمع بندي كلي مي توان گفت هريك از احكام حرمت، كرامت و اباحه براي غنا در فقه عامه طرافداراني دارد و برخي علاوه بر احكام سه گانة فوق قائل به تفصيل شده اند يعني غناي زيادي را حرام و غناي كم را حلال شمرده اند و برخي ديگر خواندن و شنيدن غنا در داخل خانه ای كه در آن تغنا باشد را جايز دانسته اند و بعضي غنايي را كه خواننده مرد باشد را حلال شمرده اند و بعضي خوانندگي به عنوان شغل و وسيلة معاش را حرام دانسته اند بنابراين هيچ يك ازاقوال مذكور از پشتوانة اتفاق يا اجماع همة فقها برخوردار نمي باشد.

منابــع : 1) قرآن کریم
2) تفسیر المیزان
3) رساله ی حضرت امام ***** (ره)
4) موسیقی در تاریخ واسلام تالیف محمد اسماعیلی
5) ماهنامه تخصصی موسیقی مقام

[you3f]

لطفا در اینگونه متنهای طولانی و چند تیتری، از تنظیمات متن مثل رنگها و پررنگ کردن استفاده کنید تا جلوه ی بهتری بگیرد و خواندنش سهل تر شود.
ممنون از تاپیک خوبتون.

[za2]

لطفا در اینگونه متنهای طولانی و چند تیتری، از تنظیمات متن مثل رنگها و پررنگ کردن استفاده کنید تا جلوه ی بهتری بگیرد و خواندنش سهل تر شود.
ممنون از تاپیک خوبتون.

ممنون از راهنماییتون.