�?رق بین دستگاه و آواز

**Hes_r** · Saturday 9 December 2006

برای بسیاری از هنرآموزان در ابتدای کار این سوال مطرح میشود که مثلا چرا شور و ماهور و ... „دستگاه” و بیات اص�? هان و دشتی و ... „آواز” نامیده میشوند .
برای توضیح این مسئله نخست باید ب�? هیم که اصولا دستگاهها چگونه از هم شناخته می شوند و چه �? رقی با هم دارند .
برای آغاز دستگاه ماهور را در نظر بگیرید ، همانطور که برای نوازندگان تار و سه تار مرسوم است و می دانند پرده های ماهور در گام دو همگی بکار هستند (یعنی ربع پرده و نیم پرده نیستند یا به عبارت دیگر سری و کرن و بمل و دیز نیستند) (البته نوازندگان ویلن و کمانچه معمولا ماهور ر یا سل می نوازند که به ترتیب دو دیز و �? ا دیز می شوند) حال مهمترین مسئله ای که مایه ت�? اوت دستگاهی از دیگری می شود خارج شدن پرده ها از حالت بکار می باشد مثلا اگر در دستگاه „ماهور دو” یا به عبارت بهتر „گام دو” نت می کرن شود حالت ایجاد شده را آواز ا�? شاری می نامند ولی اگر نت لا کرن و سی بمل شود حالت جدید را دستگاه شور می نامند یا اگر لا کرن و می بمل شود این حالت را آواز بیات اص�? هان می نامند و ... .
توجه داشته باشید که این تغییر پرده ها �? قط جنبه نظری ندارد و هنگام شنیدن حتی برای کسانی که آشنا به دستگاهها نیستند ، اینکه حداقل تغییری ایجاد شده واضح است به این صورت که مثلا هنگام شنیدن ماهور احساس شادی بیشتری نسبت به شور در انسان ایجاد می شود یا دستگاه چهارگاه احساس شکوه و عظمت بیشتری نسبت به مثلا دشتی که سوزناک تر است دارد . البته این قواعد هرگز کلی نیست و اصولا موسیقی چیزی نیست که استثنا نداشته باشد . مثلا آهنگ معرو�? „ای ایران” در دستگاه دشتی که عموما غم انگیز است توسط استاد روح الله خالقی تصنی�? شده است که کاملا حماسی است و این مسئله به توانایی و ذوق و استعداد آهنگسازان دارد که بتوانند چنین هنر نمایی ها را انجام دهند والا میتوان گ�? ت که 90% تصنی�? های دشتی سوزناک هستند مثلا آهنگهای عار�? قزوینی مانند „گریه کن” و „گریه را به مستی بهانه کردم” و آهنگهای مرتضی محجوبی مانند „کاروان” و „نوای نی” و آهنگ „آه سحر” از روح الله خالقی .
حال به بیان �? رق دستگاه و آوازها می پردازیم :
اصولا آوازها زیر مجموعه دستگاه ها هستند یعنی آوازها از نظر پرده هایی که نواخته می شوند مانند آن دستگاهی هستند که جزو آن هستند یعنی مثلا ابوعطا در پرده های شور نواخته می شود �? قط با این ت�? اوت که نت شاهد تغییر کرده است ولی هرگز نمی توان ماهور را در پرده های شور نواخت مگر در مرکب نوازی که یک گوشه دلکش ماهور منطبق برگوشه شهناز شور می شود .
تقسیم بندی بدین صورت است :
1- دستگاه ماهور شامل آواز راست پنجگاه می باشد .
2- دستگاه شور شامل آوازهای دشتی – ابوعطا – ا�? شاری – بیات ترک و نوا است.
3- دستگاه همایون شامل دستگاه بیات اص�? هان است.
4- دستگاه چهارگاه
5- دستگاه سه گاه
دسته بندی �? وق را استاد علی نقی وزیری بنا نموده اند ولی قدما بر ه�? ت دستگاه و پنج آواز معتقدند بدین صورت که راست پنجگاه و نوا را نیز دستگاه جداگانه به شمار می آورند ولی نوا نیز دقیقا در پرده های شور و راست پنجگاه نیز در پرده های ماهور نواخته می شود که به این علت تقسیم بندی وزیری علمی تر به نظر می رسد .
البته عده ای نیز بر نظریه دوازده دستگاه معتقند چون واقعا اگر جنبه نظری را کنار بگذاریم دستگاه ها هنگام شنیدن کاملا ت�? اوت می کنند و دیگر اینکه برخلا�? این تقسیم بندی ها بویژه در مورد دستگاه شور آوازهای آن کاملا مت�? اوت و گاهی شبیه دیگر دستگاه ها هستند مثلا بیات ترک بیشتر از اینکه شبیه شور باشد مانند ماهور است و ا�? شاری شبیه نوا و تا حدی سه گاه می باشد .
نکته دیگر اینکه اصول مرکب نوازی دقیقا مبتنی بر آگاهی از همین مطالب دارد و کسانی که بر این موارد تسلط داشته باشند براحتی می توانند از هر دستگاهی به دستگاه دیگر تغییر مقام بدهند و از نظر علمی هیچ محدودیتی برای مرکب نوازی وجود ندارد هر چند که تا کنون این کار برای همه دستگاهها مرسوم (یا به عبارت بهتر اختراع نشده است) نشده است.