0
فراگيرترين سنت موسيقي عرب، موسيقي غيرمحلي نواحي شرق مديترانه است. مناطقي گسترده ميان قاهره و بيروت، دمشق و حلب. اين موسيقي عمدتاً شامل قطعات موسيقايي از پيش تصنيف گشتهاي است كه آهنگساز فرم و محتواي آن را از پيش معين ساخته است. در چنين گسترهاي نقش موسيقيدان و نوازنده نقش يك مفسر است، مفسري كه پرداخت هنرمندانه قطعه پيشساختهاي را بر عهده دارد. هر چند نوازندگان عرب از اين فرصت براي بداههنوازي قطعات شخصي خود در ژانري به نام «تقاسيم» (كه در اين مقال در هر دو معناي جمع و مفرد خود به كار رفته است) بهره ميگيرند. تقاسيم صرفاً زاييده تخيل آزاد و هوسباره نوازندگان نيستند بلكه برعكس، نوازندگان بر اساس آرايش پيچيدهاي از قواعد و قراردادهاي از پيش موجود به بداهه ميپردازند. تقاسيم از اين لحاظ كه مجال ارائه ساختهها و خلاقيت فردي (و نه توسل جستن به تصانيف افراد ديگر) را براي نوازندگان فراهم ميآورد، ژانر موسيقايي بسيار ارزشمندي به شمار ميرود. اجراي هر تقاسيم عموماً بين سه تا پنج دقيقه طول ميكشد ولي گاهي ممكن است كمتر از يك دقيقه و گاهي حتي بين هشت تا ده دقيقه طول بكشد ولي به ندرت زمان اجراي آن از اين ميزان فراتر ميرود. با اين حال زمان هر تقاسيم را مدت زماني كه به نوازنده داده شده و يا حوصله و حال نوازنده در زمان اجراي قطعه تعيين ميكند.
تقاسيم قطعهاي چند بخشي است. قسمتهايي كه چند لحظه سكوت آنها را از يكديگر جدا ميكند. نوازنده، پيوستار موسيقايي هر بخش را، از طريق تمركز بر يك ايده ملوديك يا يك مد خاص (يك مقام، جمع آن مقامات است) و عموماً تنها در يك گوشه از يك مقام، حفظ ميكند. (هر مقام گام و ويژگيهاي ملوديك خاص خود را داراست). تقاسيم بدين ترتيب كلاً بسط تدريجي ويژگيهاي منحصر به فرد يك مد يا مقام خاص است. عموماً اين بسط و گسترش روندي تصاعدي و رو به بالا دارد، نوازنده از نت انتهايي آغاز ميكند و آرامآرام به نتهاي بالاتر (اغلب نتهايي در اكتاو بالاتر) راه ميبرد. اراده بيش از يك مقام در تقاسيم نيز امري متداول است. شنوندگان از لغزيدن و انتقال از يك مقام به مقامي ديگر (مدولاسيون) و از بازگشت ناگهاني و الزامي به مقامي كه تقاسيم با آن آغاز شده، لذت خاصي ميبرند. بخشهاي مختلف تقاسيم عموماً با فرودهاي موسيقايي كه «غفلات» (جمع «غفله») نام دارند، به پايان ميرسند. فرازهاي موسيقايياي كه خود از ديگر سرچشمههاي لذت شنوندگاناند. غفلات قدرتمند، اغلب با فريادهاي تحسين حضار روبهرو ميشود، نقل است كه غفله خوب ميتواند تقاسيم بد را گوشنواز كند. ولي غفله بد ميتواند يك تقاسيم قوي را خراب كند.
ژانر تقاسيم بدين ترتيب ميتواند مجالي باشد براي نمايش تواناييها و حساسيتهاي ويژه يك نوازنده در مقام آهنگساز. شنوندگان به سنجش و داوري دربارة شكل و ساختار يك تقاسيم، توانايي نوازنده در رساندن بداهه به اوجهاي دراماتيك در لحظات مناسب، استفاده او از مدولاسيونها و سكوتها و مهارت و تسلط او در نواختن مقامات متنوع، ميپردازد. وانگهي تقاسيم به نوازندگان اجازه ميدهد تا ميزان مهارت تكنيكي خود را در نواختن ساز به نمايش بگذارند. نوازندگان به شدت در پي آناند تا ظريفنوازي و چيرهدستي تكنيكي خود (في المثل نمايش خيرهكننده مضراب زدن و آرشه كشيدن) و ظرايف اكسپرسيونهاي موسيقايي نرم و لطيفتر را به نمايش بگذارند. نوازندگان جوان اجراي تقاسيم را از طريق تقليد اجراي دوستان و نوازندگان چيرهدستتري كه با آنها در تماساند، ميآموزند. ليكن نوارها و قطعات ضبطشده نيز نقش عمدهاي در به ياد سپردن تقاسيم اساتيد موسيقي ايفا ميكنند. در حالي كه اين امر به گسترش مهارت تكنيكي و فراگيري ژانر تقاسيم و مقامات مختلف كمك شاياني ميكند. نوازندگان مشتاق ميبايد سبك شخصي و بداههنوازي خاص خود را نيز شكل دهند؛ چرا كه تقاسيم بيش از همه مجال بروز خلاقيتهاي فردي نوازندهاند. در كنسرتهاي رسميتر، جايگاه و ميزان تكرار اجراهاي تقاسيم مختلف در گذر زمان دستخوش تغيير گشتهاند. در آغاز قرن بيستم، اجراهاي غير محلي در پيوند با «وصلات» (جمع «وصله») ، قطعات سازي و آوازي، ساخت يافته و تنظيم شدهاند. تقاسيم در لحظات آغازين اجراهاي وصله ارائه ميشدند. نمونه اخير چنين اجرايي را ميتوان در كاست «ليالي و اغنيات... » كار خواننده مصري، «صالح عبدالحي» (1962ـ1896) ، شنيد. نمونههاي درخشان تقاسيم اغلب با همراهي سازهاي عود، ويولن و قانون اجرا شدهاند. قطعات كاست مذكور با تقاسيم عود آغاز ميشدند بعد نوبت به گروهنوازي قطعات موسوم به «سماعي» ميرسيد كه از كارهاي نوازنده ترك/ ارمني «تاتيوس» بود سپس تقاسيم ويولن اجرا ميشدند. تقاسيم كوچك ساز قانون به عنوان مقدمهاي بر يك بداهه آوازي به نام «ليالي» اجرا ميشدند و وقتي صالح عبدالحي پس از اتمام بداههخواني خود نفسي تازه ميكرد فرازهاي تقاسيم به تزيين فضاهاي خالي ميپرداخت. در نهايت خواننده آواز خود را با همراهي ساز و همخواني اجرا ميكرد. در مواردي كه وصله طولانيتر است چندين همخواني آواز كه «موشحات» نام دارند نيز اجرا ميگردد كه نوار عبدالحي نمونة باكيفيت رپرتوار معمول اجراهاي تقاسيم در اوايل قرن بيستم/ اواخر قرن نوزدهم است. تقريباً از دهه 1930 وصله اقبال خود را در موسيقي عرب از دست داد و به سرعت جاي خود را به ژانر جديدي با نام «اغنيه» (به معناي آواز) داد. اغنيه نيز تقريباً به همان طول زمان وصله به شكلي چند بخشي اجرا ميگشت با مقدمة ساز براي هر آواز. اغنيه به عنوان ژانر غالب موسيقي غيرمحلي عرب در دهه 1970 و 1980 به شمار ميرفت. تقاسيم به ندرت چنين اجراهايي را در بر داشتند و بدين ترتيب به محافل و نشستهاي غير رسمي نوازندگان و به برنامههاي رقص تبعيد گشت. در چنين موقعيتي حذف نمادين «تقاسيم» از اجراهاي غالب موسيقي، به «فريد الاطرش» (1979ـ 1905) مجال آن داد تا با اجراهاي درخشان تقاسيم به جايگاه ويژه و شهرتي كه برازنده او بود دست يابد. فريد ستاره سينما، خواننده و آهنگساز مشهور و نوازنده چيرهدست عود اغلب قطعات ساختهشده خود را ميخواند. وقتي قطعات خود را تنظيم ميكرد مقدمه بلندي براي ساز در نظر ميگرفت كه در آن مقدمه بلند عود خود را بنوازد. بعد از اجراي تقاسيم عود گروه موسيقي او مقدمه را به پايان ميرساند و پس از آن قطعات آوازي اطرش كه خود آن را اجرا ميكرد آغاز ميشد. اين شكل كار چنان موفق بود كه فريد الاطرش در كوتاه زماني به مشهورترين عودنواز جهان عرب و دقيقتر بگوييم مشهورترين نوازنده تقاسيم عود بدل گشت. در همين حال بود كه او را «ملك العود» (پادشاه عود) لقب دادند. از مشهورترين تقاسيم او ميتوان به تقاسيم كنسرت زنده او اشاره داشت كه در خلال آن مقدمه آواز مشهورش «الربي» را نواخت.
يكي از جنبههاي جالب اجراي تقاسيم رابطه پوياييست كه اغلب ميان نوازنده و حضار برقرار است. وقتي يكي از حضار مجلس اجراي خاصي را دوست داشته باشد يكي از چند عبارت كليشه ذيل را براي ابراز احساساتش بر زبان ميآورد: الله، يا حبيبي، يا عيني و يا اسم خود نوازنده مثلاً يا فريد (در مورد فريد الاطرش). نوازنده بدين ترتيب مورد تشويق قرار ميگيرد. نوارهاي اجراهاي عمومي فريد الاطرش نمونههاي درخشان واكنش و ابراز احساسات پرشور مخاطبان است. هر چند نوار «الربي» نمونه درخشاني از يك تقاسيم است كه در متن يك مقدمه آوازي اجرا ميگردد ليكن كساني كه علاقهمند شنيدن چندين تقاسيم درخشان ديگر از اطرش هستند ميتوانند به پنج اجراي جداگانه وي كه از مقدمات اجراهاي مختلف وي در يك نوار جمع آمدهاند، رجوع كنند. كيفيت قطعات اين نوار يكدست نيستند و هيچ يك به وضوح صوتي يك اجراي ضبطشده استوديويي نميرسند. با اين حال اين نكته از اهميت اين قطعات به عنوان سندهاي درخشان تقاسيم نميكاهد (اين نوار با اجراي ضبط استوديويي شده يكي از قطعات عود وي آغاز ميشود). شنيدن چند باره تقاسيم فريد ويژگيهاي نمونهوار سبك و تكنيك وي را آشكارا بر ما روشن ميسازند. او مشخصاً به خاطر نمايش مهارت خاص خود در نواختن زخمههاي راست دست كه تمامي اجراهاي خود را با آن تمام ميكند، شهرت دارد. پس از گذشت بيست سال از مرگش اطرش هنوز پادشاه عودنوازان عرب به شمار ميرود. امروزه عودنوازان جوان اغلب با فرياد تحسين حضار روبهرو ميشوند كه در تحسينشان ميگويند: يا فريد؛ و بدين ترتيب آنها را با نوازنده بزرگ فريدالاطرش مقايسه ميكنند. در حالي كه فريدالاطرش بيترديد محبوبترين عودنواز است. موسيقيدانها عموماً «رياض السنباطي» (متوفي به سال 1981) را چيرهدستترين نوازنده عرب ميدانند. آهنگساز و خواننده بزرگ، رياض السنباطي كاسِتي از شش اجراي ضبطشده استوديويي تقاسيم خود را در يك نوار گرد آورده است. در اين نوار نواي عود با ميكروفن ضبط شده و صدايي پر طنين دارد. تقاسيم السنباطي سبكِ كندنواختتر و آرامشبخشتري نسبت به سبك نوازندگي فريد الاطرش دارد. در ميان ويژگيهاي سبك السنباطي ميتوان به بهرهگيري مداوم وي از نتهاي اكتاوهاي پايينتر اشاره داشت (به اين معنا كه در هنگامي كه يك جمله موسيقي را مينواخت گهگاه، به يكباره، همان خط نت را در اكتاوهاي پايين مينواخت. از تقاسيم مهم ضبطشدة ديگر، ميتوان از تقاسيم ويولننواز مصري «احمد الحفناوي» و عودنواز عراقي «منير بشير» و دو نوازنده عرب آمريكايي «سايمون شاهين» و «علي جهاد ريسي» نام برد.
منبع : سوره مهر
علاقه مندي ها (Bookmarks)