پرویز مشکاتیان، ظرافت و خلاقیت در موسیقی ایرانی
0
پرویز مشکاتیان، ظرافت و خلاقیت در موسیقی ایرانی
ابوالحسن نجوا
کارشناس موسیقی
ماه پیش مراسم تجلیل از یک عمر فعالیت موسیقایی پرویز مشکاتیان، آهنگساز و نواپرداز در جشن هشتمین سال تاسیس خانه موسیقی برگزار شد. مشکاتیان با انبوهی از موی سفید در سر و صورت به جایگاه آمد و لوح یادبودی را از دستان محمد رضا شجریان و فرهاد فخرالدینی دریافت کرد و البته سخت مورد تشویق حضار قرار گرفت.
نگاهی به کارنامه هنری پرویز مشکاتیان نشان می دهد که وی عصاره آن چیزی است که در موسیقی شرقی و ایرانی از آن به عنوان „دل” یاد می شود، چنانکه خود نیز می گوید که „هر چه را تا کنون ساخته است، محصول دغدغه ای درونی بوده است و هر آهنگ و نوایی ابتدا درون وی را به فریاد آورد و وی را مبتلا کرد و سپس همانند اشکی که ازچشم وبه ناگزیر جاری شود، بر سازش جاری و به نت در آمد.”
داستان ساخت و شکل گیری برخی از این آثارشنیدنی است و نشان می دهد که مشکاتیان برای برون ریزی آنچه که وی از آن به عنوان دچار شدن به موسیقی یاد می کند، به چه شیوه هایی متوسل می شده است.
وی در گفت و گویی رادیویی درباره چگونگی ساخت قطعه چکاد (قطعه آغازین آلبوم دستان در دستگاه چهارگاه) که از جمله زیباترین قطعات تاریخ موسیقی ایرانی است از سفر خود به دامنه کوه دماوند یاد می کند واینکه مهمان پیرمردی پرحرف اما پرجذبه بود.
مشکاتیان می گوید که از شب قبل از سرایش این قطعه شور و التهاب عجیبی را در درونش حس می کرده است و به گفته خودش „چیزی در وی تلمبار شده” و منتظر فرصتی بود که بتواند این التهاب و انباشت را به ساز و سپس به نت در‌آورد.
„پس به پیرمرد گفتم که به بازار برود و وسایلی را بخرد تا من بتوانم تنها به نوشتن این قطعه بپردازم. قطعه را از ابتدای سحر تا نزدیکای ظهر یک نفس نوشتم و تمام کردم . درست در حالی که روبرویم کوه دماوند همانند دیو سپیدی پای دربند خود نمایی می کرد” ، پس عنوان این قطعه را به تاسی از قله دماوند چکاد نام گذاشت.
اگر روح و استوانه اصلی موسیقی ایرانی را در ملودی پردازی بدانیم، مشکاتیان در قله این کار ایستاده است. ملودی های وی همگی به یاد ماندنی اند و به گوش می نشینند و بر لب به زمزمه در می آیند.
نگاهی به برخی از تصانیف و چهار مضرابهایی که وی ساخت، موید این نکته است. تصانیفی چون رزم مشترک، وصل دوستان، ساقیا،جان جهان، آستان جانان(با صدای محمد رضا شجریان) ، الا یا ایها الساقی، نفس باد صبا (با صدای بسطامی) و یا قطعات بی کلامی چون خزان، چهار مضراب افشاری، شورانگیز، دستان، بیداد، نوا و ... همگی سرشار از ملودی اند و گاه غنای ملودیک این آثار به گونه ای در کار متراکم شده است که شنونده را به حیرت می افکند.
شاید همین غنای ملودیک باشد که وی را در زمره محبوبترین آهنگسازان تاریخ موسیقی ایران قرار داده که چه در میان عامه مردم و چه در سطح تخصصی تر موسیقی مورد توجه قرار گیرد.
یادم نمی رود که در جشنواره پنجم موسیقی جوان، که برای اولین و آخرین بار بخش گروه نوازی هم به مواد امتحانی اضافه شده بود، از میان بیش از ۲۰۰ اثری که به دفتر جشنواره رسید، نزدیک به ۶۰ درصد قطعات و‌آثار ارسالی قطعات ساخته پرویز مشکاتیان بود و درنهایت گروهی جایزه نخست را به دست آورد که قطعه چکاد مشکاتیان را اجرا کرده بود.
در رده های بعدی حسین علیزاده قرار داشت و سپس برخی از قطعات کلاسیک موسیقی سنتی از بزرگانی چون صبا،وزیری،خالقی و تجویدی و...
این اقبال نشان می دهد که آثار مشکاتیان توانسته به خوبی با هر قشری رابطه برقرار کند که نمونه دیگر آن استفاده افراطی بخش های مختلف صدا و سیما از آثار این هنرمند شهیر در لابلای برنامه ها است.
ویژگی دیگر کار مشکاتیان توسعه گروه نوازی در موسیقی ایرانی است. وی با تعریف خاصی که از آهنگسازی در موسیقی ایرانی دارد، به جای تکیه و استفاده از برخی فرم های غربی در موسیقی ایرانی به گسترش ارکستراسیون و سازبندی موسیقی ایران با توجه به ظرفیت های این گونه موسیقی روی آورد.
مشکاتیان دراین مسیر، به مانند حسین علیزاده، هر گاه جای خالی صدایی را در کارهایش کم می دید به سراغ سفارش ساخت سازی برای پرکردن این صدا رفت.
سازهایی چون قیچک باس، سنتور باس، سه تار سوپرانو، قیچک آلتو و برخی سازهای دیگر نمونه های موفقی اند که به مدد ذهن پیچیده مشکاتیان وارد آنسامبل موسیقی سنتی ایرانی شده است.
می توان مدعی شد و قراین هم نشان می دهد که مشکاتیان ظرفیت های گروه نوازی موسیقی ایرانی را به اندازه ای ارتقاء داد که توسعه آن در کوتاه مدت کمتر امکان تحقق خواهد داشت.
زندگی هنری
پرویز مشکاتیان در سال ۱۳۳۴ درنیشابور به دنیا آمد. نخستین معلم موسیقی او پدرش، حسن مشکاتیان، بود.
پرویز مشکاتیان در دوران نوجوانی درحالی که سه تاری به دست دارد
او پس ازتحصیل در سال ۱۳۵۲ در دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران قبول می شود و همزمان با حضور در تهران از محضر هنرمندانی چون نورعلی خان برومند، محمد تقی مسعودیه، عبدالله خان دوامی، سعید هرمزی و یوسف فروتن بهره می برد.
آموزش ردیف و ظرایف و دقایق موسیقی در نزد داریوش صفوت از دیگر تلاشهای مشکاتیان بود که خود وی آن را از جمله مهمترین نقطه های زندگی هنری خود می داند.
مشکاتیان درسال ۵۴ در آزمون باربد به اتفاق پشنگ کامکار رتبه نخست نوازندگی سنتور را به دست می آورد و درهمان سال به اتفاق داریوش طلایی مقام ممتاز را کسب می کند.
شکل دهی به گروه عارف در سال ۵۴ از دیگر تلاشهای وی بود. بعدها وی به اتفاق گروه دیگری از هنرمندان مانند حسین علیزاده و محمد رضا لطفی و شجریان و شهرام ناظری موسسه چاووش را به ابتکار هوشنگ ابتهاج (سایه) بنا می نهند که محصول آن تولید آثاری درخشان در سالهای بین ۵۷ تا ۶۲ بود.
مشکاتیان از سال ۶۲ به بعد با همکاری با محمد رضا شجریان درخشانترین دوره کاری خود را آغاز می کند که محصول آن آثاری ماندگار در تاریخ موسیقی ایرانی است که از„بر آستان جانان” شروع و با آلبوم های „بیداد” ، „دستان” ، „نوا” (مرکب خوانی) ادامه می یابد و با دود عود به پایان می رسد.
دراین فاصله برخی از ساخته های وی توسط محمد رضا درویشی آهنگسازی ارکسترال(ارکستر غربی) شده و با صدای شجریان عرضه عمومی می شود.
مشکاتیان به همراه برخی از همدوره ای های خود که امروز به چهره های نامی موسیقی تبدیل شده اند. از راست: جمشیدعندلیلی (نوازنده نی) ، بهمن رجبی(نوازنده تمبک) ، رضا شفیعیان(نوازنده سنتور) ، داود گنجه ای (نوازنده کمانچه) ، محمد مقدسی (نوازنده کمانچه) ، حسین علیزاده نوازنده تار و سه تار) پرویز مشکاتیان و علی اکبر شکارچی،(نوازنده کمانچه)
مشکاتیان پس از این دوره همکاری با خوانندگان دیگری را هم ادامه می دهد که که علی جهاندار(آلبوم صبح مشتاقان) ، علیرضا افتخاری(آلبوم مقام صبر) و ایرج بسطامی (آلبوم های افشاری مرکب،مژده بهار،وطن من و...) از جمله آنها بودند.
مشکاتیان در سالهای میانی دهه هفتاد و اوایل دهه هشتاد به جز انتشار نت نوشته آثارگذشته اش، نزدیک به هشت سال، اجرای کنسرت را متوقف کرد تاسال ۸۴ که کنسرتی را در تالار کشور با ترکیبی از اعضای قبلی گروه عارف و اعضای جوانتر با صدای شهرام ناظری اجرا کرد.
اما این گروه نیز به دلیل برخی اختلافات درونی که منازعات را به سطح مطبوعات هم کشاند، دوامی پیدا نکرد.
اکنون اما مشکاتیان یک بار دیگر به بازسازی این گروه دست یازیده است و قرار است کنسرتی را در تالار بزرگ کشور برگزار کند.
کارهای منتشر نشده
برخی از کارهای مشکاتیان هم به دلایلی فرصت انتشار نیافت. ازجمله آلبوم قاصدک که روی شعری از اخوان ثالث و با صدای شجریان وتمبک همایون در اروپا اجرا شد و به دلیل مخالفت بخش ممیزی موسیقی وزارت ارشاد در دوره دولت خاتمی به صورت رسمی منتشر نشد، اگرچه نسخه غیر قانونی آن در بازار دست به دست می گشت.
آقای مشکاتیان از چند کار دیگر خود هم یاد کرده است که فرصت انتشار نیافتند. ازجمله در گفت وگویی با نگارنده گفت که دو آلبومش در دستگاه شور که روی اشعاری از ملک الشعرای بهار ساخته بود، سالها قبل با صدای شجریان دراستودیو ضبط شد، اما به دلایل مختلفی همچنان حبس شده است.
پاسخ با نقل قول
علاقه مندي ها (Bookmarks)