چگونگي پيدايش نغمات�? (گوشه ها) موسيقي ايراني (1)

**Amir** · Wednesday 3 January 2007

همانطوري كه پس از گذشت زمان، زبان يك قوم به واسطه تاثير شرايط جغرا�? يايي، اقليمي و اجتماعي تغيير مي كند موسيقي هر قوم نيز تغيراتي را به خود مي گيرد و پيدايش نغمات�? موسيقي ايراني در وحله اول بسته به احتياجات و هر آنچه كه بر آن قوم گذشته به وجود آمده.

اكثر نام هاي اين نغمات، در برخي متون و ديوان هاي ش�? عرا باقي مانده است ولي ملودي و آهنگ بعضي از آن نام ها بخاطر نبودن خط ن�? ت مشخص نيست.

مولانا در غزلي چنين مي �? رمايد:

اي چنگ پرده هاي سپاهانم آرزوست

وي نالــــــه ي خــــوش سوزانــــــم آرزوست

در پرده ي حجاز بگو خوش ترانه اي

من ه�? ده�? ــــــدم س�? ــــــير سليـمانم آرزوست

از پرده ي عراق به عشاق ت�? ح�? ه بر

چون راست و بوسليك خوش الحانم آرزوست

آغاز كن حسيني زيرا كه مايه گ�? ت

كــــــان زيــــــر خ�? رد و زيــــــر بزرگـانم آرزوست

در خواب كرده اي ز رهاوي مرا كنون

بيــــــدار كن به زنگ�? وله ام كــــــانــم آرزوست

منظور مولانا از دو گوشه ي زير بزرگانم و زير خ�? رد، احتمالا با دو گوشه اي كه در دستگاه شور با نام هاي بزرگ و كوچك وجود دارد بي ارتباط نيست و با آن دو گوشه تناسب دارد.

هر گوشه آهنگ و ملودي بخصوصي دارد كه حالات مختل�? ي را در انسان پديد مي آورد، بعضي از گوشه ها اثر آرام بخش دارند و بعضي نشاط، شور و تحرّّك توليد مي كنند و بعضي انسان را در غم و اندوه �? رو مي برند.

بطور مثال در همين بيت شعر مولانا:

در خواب كرده اي ز رهاوي مرا كنون بيــــــدار كن به زنگ�? وله ام كــــــانــم آرزوست

مولانا در اين بيت طوري گوشه ی رهاوي را توصي�? كرده كه با شنيدن آن به خواب ر�? ته و با شنيدن آهنگ زنگ�? له از خواب بيدار شده.

رهاوي كه با سه نام ديگر راهوي ، ر�? هاب ، رَهابي نيز خوانده مي شود، نام گوشه اي در آواز ا�? شاري و دستگاه نوا است و ملودي اين گوشه اثر آرام بخش دارد چنانچه شادروان روح الله خالقي مي �? رمايد ر�? هاب، سوز و گداز و ناله و ندبه ندارد، بلكه به پير با تجربه اي شبيه است كه مي خواهد آب خنكي بر دل�? داغ ديده مصيبت ديدگان بريزد و آنان را با پند و نصيحت هاي دلپذير اميدوار كند.

از روايت هايي كه در اين زمينه گ�? ته شده، آنست كه روزي ابونصر �? ارابي در ميان جمعي، با ساز خود آهنگي نواخت كه همه خنديدند و لحني چنان ساز كرد كه همه گريستند و دوباره آهنگي نواخت كه همه خ�? تند.

مولانا در غزل ديگري، نام دوازده مقام اصلي رايج در زمان "ص�? ي الدين عبدالمومن ا�? رمَوي" را ذكر كرده و بخصوص كي�? يت تاثير پذيري و حالات دروني مقام زنگ�? له را بيان مي كند.

مي زن سه تا كه يكتا، گشتم مكن دوتايــــي

يــا پـــــــرده رهـــــــاوي يا پـــــــرده رهــــــايي

بي زيـــــــر و بي بم�? تـــــــو، ماييم در غــــم تو

در نـــــــاي اين نوا زن كا�? غان ز بي نوايـــــــي

قولي كه در عراق است درمان�? اين �? راق است

بي قـــــــول دلبـــــــري تو، آخر بگو كجايــــــي

اي آشنـــــــاي شاهان، در پـــرده سپــــــاهان

بنـــــــواز جــــــان�? مـــــــا را، از راه�? آشنايـــــــي

در جمـــــــع س�? ست رايان رو زنگ�? له سرايــــــان

كـــــــاري ببر به پايان، تا چند س�? ست رايـــــي

از هر دو زيرا�? كنـــــــد بندي بر اين دلم بنــــــد

آن هر دو خو يكيست و ما را دو، مي نمايــــي

گر يار راست كـــــــاري، ور قول راســـــت داري

در راســت قول برگـــــو تـــــــا در حجاز آيـــــــي

در پــــرده ي حسيـــــــني، عشـــــــاق را در آور

وز بـــوسليك و مايــــه بنـــــماي دلگشـــــــايي

از تـــــــو دوگـــــــاه خواهند تو چارگاه برگــــــو

تو شمع اين سرايي اي خوش كه مي سرايي

برگر�? ته از، پژوهشی در موسیقی سنتی ایران، تالی�? شهرزاد �? رخ کیش