اهمیت مضراب چپ در نوازندگی سه تار

[AliB]

دوستان عزیز سلام.
در این مجال می خواهم اندکی در باب اهمیت مضراب چپ در شیوه های نوازندگی ساز سه تار صحبت کنم.
در سه تار که سازیست مضرابی ، مضراب در دو حالت حرکتی ، سیم را مرتعش می کند و یا دو نوع مضراب وجود دارد(همانند سایر سازهای مضرابی) که حالت اول هنگامیست که انگشت سبابه از پایین به بالا حرکت می کند که به آن مضراب راست می گویند (البته حرکت انگشت به صورت دقیق هم از پایین با بالاست و هم از چپ با راست „با توجه به راستای واقعی حرکت انگشت”) مضراب راست مضراب اصلی سازهای مضرابیست. و حالت دوم هنگامیست که انگشت سبابه در حال بازگشت از مضراب راست و از بالا به پایین در حرکت است و با پشت ناخن سیم را مرتعش می کند که با آن مضراب چپ می گویند. (در تار مضراب راست از بالا به پایین و در سنتور توسط دست راست نواخته می شود)
نوازنده برای نواختن ساز از هر دو حالت مضراب زدن بهره می برد . از تلفیق این دو حالت و یا مضراب ، تکنیک های مختلف مضرابی ایجاد می گردد که اهمیت فراوانی در اجرای حالات و آکسانها در ساز سه تار دارد. زیرا به خودی خود شدت و جنس صدای مضراب چپ و مضراب راست متفاوت است و با استفاده از تکنیک های مضرابی و این تفاوت صوتی ، بسیاری از حالات و آکسانها بر روی ساز پیاده می شود.
علاوه بر این مساله تکنیک های مضرابی و تلفیق های مناسب از توالی مضراب های راست و چپ نوازنده را در اجرای روان جملات و تحریر ها قادر می سازد. چیدمان های متفاوتی از مضرابهای راست و چپ در توالی های مختلف وجود دارد و برخی توالی هایی که نام مشخص دارند.
این توالی ها و نامهای آنها عبارتند از:
مضراب دراب که تشکیل شده از سه مضراب پی درپی و سریع „راست،چپ،راست” که در زمان نواختن یک مضراب اجرا می شود و این نوع مضراب بیشتر کارکرد تاکیدی و آکسان گذاری دارد.
در ادامه مضراب شلال را می توان نام برد که یک چیدمان چهارتایی مضراب است شامل„راست،چپ،راست،چپ” که می توان گفت که یک مضراب دراب است +مضراب چپ و در اجرای جملات ردیف کاربرد دارد.
دراب چپ که عبارت است از یک مضراب چپ + مضراب دراب یعنی „چپ + راست،چپ،راست”.
و نوع دیگر مضراب ریز است که از همه شناخته شده و پر کاربرد تر است و برای اجرای نتهای طولانی و نگه داشتن اثر ارتعاشی سیم بر روی یک نت و در زمان طولانی تر کاربرد دارد و شامل مضرابهای راست و چپ متوالی و از نظر زمانی مساویست. به طور مثال یک نت با ارزش زمانی سیاه را به چهار یا 8(در ردیف میرزا عبدالله با نت نگاری استاد طلایی و بنا بر تشریح ایشان ارزش زمانی„سیاه که طویل نامگذاری شده” به 6قسمت مساوی تقسیم گردیده) قسمت مساوی تقسیم می شود که هر قسمت با مضرابهای راست و چپ متوالی اجرا می گردد.
از دیگر چیدمانها که برای سهولت در اجرای جملات به کار می روند می توان به مضراهای „راست راست چپ” متوالی و „راست چپ راست” متوالی و „چپ راست راست” متوالی اشاره کرد. این توالی مضراب در بسیاری مواقع در حفظ ریتم و وزن صحیح جملات نیز کمک می کند.
به طور مثال در اجرای چهار مضراب ها و مثلا در پایه های چهار مضراب ها. (منظور از پایه ی چهار مضراب ریتم پایه ای فرم چهار مضراب است که با ترکیب مشخصی از توالی مضراب ها اجرا می گردد.)
با توجه به این مطالب فکر می کنم تا حدی جایگاه مضراب چپ در نواختن ساز سه تار روشن شده باشد. و اما آنچه که باعث تاکید بر روی اهمیت مضراب چپ در ساز سه تار می شود دشواری است که به دلیل ضعف طبیعی و سرشتی انگشت در فرود آوردن مضراب چپ و همینطور به دلیل اهمیت داشتن استیل و جهت حرکت صحیح مضراب برای داشتن مضراب چپی شفاف وجود دارد. و نکته ی بعد تمرکز و هماهنگی است که شما باید در مغز و مضراب خود داشته باشید تا بتوانید مضرابهای ترکیبی را به درستی اجرا کنید. به طور مثال اجرای یک پاساژ با مضراب های „راست چپ راست” متوالی که نیاز به تمرکز و تمرین فراوان دارد. اگر از ابتدا بر روی نواختن مضراب چپ توجه و تمرین کافی نشود بالطبع در اجرای این تکنیک ها که نیاز به مضراب چپ در آن هست توانایی لازم موجود نخواهد بود.
نکته ی دیگر اینکه در شیوه های نوازندگی قدیم مضراب چپ از اهمیت فراوانی برخوردار بوده و همواره با قدرت و صلابت اجرا می شده. به طور مثال در شیوه ی نوازندگی استاد هرمزی مضراب چپ جایگاه ویژه ای داشته است. در این شیوه به نقل از داود آزاد استفاده از مضراب چپ چنین است:
"شروع جملات در چهار مضراب ها و بسیاری از گوشه ها با مضراب چپ و یا دراب چپ
شکستن و ضلع دادن به فواصل زمانی و تحریرهای بلبلی و ضربه های قوی روی مضراب چپ
استفاده ی بجا از بم در پایه های چهار مضراب ها(که مانند تحریر های بلبلی این شیوه در یک خط صاف نبوده) و چپ و راستهای نا مساوی با مهارت خاصی در ریتم گنجانده شده. "
و یا در شیوه ی استاد عبادی هم استفاده از مضراب چپ جایگاه ویژه ای دارد . چپ های ایشان بسیار شفاف و با صلابت اجرا می شود به نحوی که هیچ خللی در کیفیت صوتی ساز ایجاد نمی گردد و به طور مثال استفاده از چپ های پیاپی بر روی سیم بم برای اجرای برخی قطعات ریتمیک و چهار مضراب ها . اجرای مضراب چپ قوی در مضراب های شلال .
همچنین در شیوه ی نوازندگی استاد فروتن نیز مضراب چپ جایگاه و اهمیت ویژه ای دارد . ایشان چپ های بسیار قوی و با تاکیدی بر روی ساز اجرا می کنند و مضراب چپ را در قطعات ضربی برای رعایت آکسان ها و حالات و تاکید بر ریتم مورد استفاده قرار می دهد و همینطور در استفاده از سیم بم در ضربی ها و چهار مضرابها به نحوی بسیار روان از مضراب چپ بهره می برده اند.
در شیوه های نوین هم نوازندگان برجسته به اهمیت مضراب چپ و به کار گیری آن در تکنیک های مختلف صوتی و اجرایی توجه فراوان دارند. از جمله مسعود شعاری که به نحوی بسیار حساب شده و منطقی از امکاناتی که در تلفیق و استفاده از مضراب چپ وجود دارد بهره می برد.
مقصود از نگارش این مطلب تبیین جایگاه مضراب چپ و ضرورت پرورش مضراب و گسترش توانایی آن برای پیاده کرده تکنیک ها و حالات بر روی ساز سه تار بود و با توجه به دشواریهایی که برای تقویت مضراب چپ و داشتن چپی قوی و شفاف وجود دارد.
علی بدری
22 بهمن 86