گزارشي از مکتب خانه ميرزاعبدالله

[Kamanche]

گزارشي از مکتب خانه ميرزاعبدالله کلاس ما از امروز شروع مي شود

د؛

«مکتب خانه ميرزا عبدالله». اين نامي است که از دم در ساختمان گرفته تا صندوق پستي، تا تابلوهاي مختلفي که از در و ديوار آويزان است، خلاصه همه جا نمودار است. آن هم با فونت هاي مختلف و طرح و رنگ هاي گوناگون. از زماني که محمدرضا لطفي به ايران بازگشته بار ديگر فعاليت هاي مکتب خانه اي که در 22 دي ماه 1362 تاسيس شد، آغاز مي شود. آن هم در شرايطي که پس از مرگ خواهرش «ايراندخت» فعاليت هاي مکتب خانه ميرزا عبدالله، بسيار کمرنگ شده بود.

رديف ميرزا عبدالله و شيوه آموزش شفاهي او، سرلوحه کار مکتب خانه شده است. شکل و شمايل سنتي تلمذ کردن هم به احتمال قوي تحت تاثير آرا و نظرات اوست.

محمدرضا لطفي که حالا با انرژي مضاعف براي بازگشايي مکتب خانه به ايران بازگشته است و در طول يک سال و نيم گذشته آنجا را به روزهاي فعاليتش بازگردانده، مي گويد؛ «اين واحد به صورت سنتي اداره مي شود و روش تعليماتي آن با متد «سينه به سينه» کار مي کند. تنها کساني که به عنوان مجري علاقه مند هستند تا در ارکسترهاي ايراني نوازندگي يا خوانندگي کنند، نت فرا خواهند گرفت، آن هم در کلاس هاي جدا. فراگيري نت در اين موسسه طوري طراحي شده که ذهن شاگرد را از فراگيري موسيقي غربي دور مي کند و با اين روش تنها در حد فن خواندن و نوشتن هنرآموزان تاثير دارد و محتواي آن تاثيري بر روند خلاق هنرجويان موسيقي نمي گذارد. »

او در مورد متدهاي اين کلاس بيشتر توضيح مي دهد؛ «فراگيري نت براي موسيقي ايراني لازم است اما کافي نيست. هيچ موسيقيداني تنها با فراگيري نت و نت خواني موسيقيدان نمي شود. دانش نت تنها يک وسيله است که بايد توام با فراگيري ساز نباشد و اگر اينچنين باشد بايد محتواي موسيقي کتاب ها متاثر از زيباشناسي موسيقي ايراني باشد نه فرنگي. »

پريسا ربيعي مدير اجرايي موسسه که با بازگشت لطفي به ايران در «آواي شيدا» مشغول شده است، مي گويد؛ «هر دانشجويي که وارد مکتب خانه مي شود بايد فرمي را پر کند و به سوالاتي که آقاي لطفي کرده اند، جواب دهد. اين جواب ها توسط ايشان خوانده و با حضور هنرجو در روزي خاص، سطح افراد تعيين مي شود و بقيه به کلاس ديگر هنرآموزان مي روند تا سطح آنها به کلاس هاي گروهي برسد، پيشرفت کرده و پس از مدتي وارد کلاس آقاي لطفي شوند. طراحي اين کلاس ها به صورت ادواري بوده و بيشتر به تحليل رديف و فن پرداخته مي شود. هر سه ماه آزموني گرفته مي شود و شاگردان به کلاس هاي تخصصي تر هدايت مي شوند. در طول يک سال فعاليت سال گذشته آقاي لطفي، حدود 25 نفر به کلاس پيشرفته وارد شده اند که تا کنون گردهمايي هايي در بيرون از اينجا به صورت کارگاه با اين گروه کار شده است. از ميان اين 25 نفر، يک گروه 7 نفره بيرون آمده که مستقيم در فعاليت هاي مکتب خانه و گروه هاي موسيقي فعال هستند. در حال حاضر همه کلاس هاي آقاي لطفي به صورت جمعي برگزار مي شود. اينطور هم نيست که فقط تار توسط ايشان تدريس شود، نه، ايشان کلاس ضرب هاي ادواري هم دارند که فقط با سازهاي کوبه اي بچه ها سر و کار دارند، ما اينجا کلاس آواز تخصصي داريم، آموزش ني، کمانچه، سه تار... و محدوديت سني ندارد کلاس شان، براي کلاس هاي گروهي هم متد خاصي را دارند. مثلاً يک ترم فقط روي ماهور کار مي کنند، يک ترم روي شور و... »

به هر حال اين گروه نوازندگان و خوانندگان رفته رفته جذب بخش آموزش و اجرا مي شوند. هر سه ماه يک بار هم لطفي يک جلسه شش ساعته با هنرجوياني که با معلمان ديگر در مکتب خانه کار مي کنند برگزار مي کند که در اين جلسات مشکلات نوازندگان و خوانندگان بررسي مي شود.

مکتب خانه به جز دروس عملي، درس هاي نظري را مانند آشنايي با ريتم هاي ادواري، شناخت رديف، روش تحقيق موسيقي، تئوري هاي گوناگون و متن خواني متون قديم موسيقي نيز به صورت آزاد براي هنرجويان داخلي و بيرون از مکتب خانه داير کرده. اما براي خوانندگان کلاس هاي مجزايي هم در نظر گرفته شده مثلاً نوازندگان و خوانندگان حرفه اي تر که با لطفي کار مي کنند، دروس ادبي، شعرشناسي و اوزان شعري را هم فرا مي گيرند.

به نظر مي رسد که در کلاس هاي موسيقي هم مشکلات مختلف اقتصادي، سياسي، اجتماعي و... تا آنجا تاثيرگذار بوده اند که مکتب خانه ناگزير از برگزاري کلاس هاي تمرکز شده است. از عدم تمرکز هنرجويان در اين کلاس ها به عنوان اصلي ترين مشکل ياد مي شود.

ربيعي از وجود آرشيو صوتي در مکتب خانه خبر مي دهد که کارش را از 13 سال پيش شروع کرده. در واقع بچه هاي مکتب خانه 13 سال پيش اقدام به تاسيس اين آرشيو مي کنند که پس از مدتي متوقف مي شود. بعد از بازگشت لطفي بار ديگر هنرجويان دنباله کار تکميل آرشيو را مي گيرند و آثار را جمع آوري مي کنند. در حال حاضر همه اين آثار به صورت هارد ديسک وجود دارند که قرار است بعدها پالايش آنها هم انجام شود.

احمد اره سازان سازسازي است قديمي که مي شود گفت رسماً سرقفلي اين ساختمان و بخش سازسازي آن است، اگرچه خيلي دل و دماغ حرف زدن ندارد و حسابي از جور زمانه دلتنگ است، اما درباره ساختمان مي گويد؛ «اين ساختمان در سال 1346 ساخته شده است. نزديک 180 متر متراژ دارد. مي دانيد من خيلي چيزها، خيلي آمد و رفت ها، تعطيلي ها و باز شدن ها را در اينجا ديدم. از چاووش تا الان. فکر کرديد مکتب خانه چقدر قدمت دارد؟ خيلي نيست. 12-10 سال. يک زماني طبقه پايين که الان انتشارات ماهور است، کلاً کانون چاووش بود و اين طبقه هم در مجموع به سازسازي اختصاص داشت. حالا اين اتاق شده سازسازي. »

او که تاريخ اين ساختمان را در سينه اش حفظ کرده، ادامه مي دهد؛ «اين ساختمان از سال 1356 کانون چاووش بوده که در آن گروه هاي شيدا و عارف حضور داشتند. تا اينکه اين گروه ها در اعتصاب به جريانات 17 شهريور تصميم مي گيرند جاي مستقلي داشته باشند که مجوز تاسيس اين آموزشگاه را مي گيرند. هوشنگ ابتهاج به مدت يک سال آنجا را اداره مي کند و بعد ديگر به او اجازه اداره کردن نمي دهند. حسين عليزاده بعد از ابتهاج سرپرستي چاووش را به عهده مي گيرد. آن موقع سال 59-58 بود. اينجا باز بود تا 63. اما در 1363 کانون بسته شد. يک مدت هم آقاي داريوش طلايي اينجا را اداره کرد که او هم رفت. »

اره سازان 56 ساله زير نظر امير عطايي کار مي کند که سرپرستي کل کارگاه را به عهده دارد. قيافه اش هم بي شباهت به لطفي نيست، او ادامه مي دهد؛ «يک زماني بعد از اينکه چاووش پلمب شد، آقاي کياني آمد اينجا و خلاصه يکي از اتاق هاي اين مجموعه را باز کردند و کياني مي آمد اينجا و آموزشگاهي درست کرده بود که اسمش «ساز نوروز» بود، اين اتاق هم از همان زمان شد اتاق سازسازي... بعدها هم که آقاي کياني از اينجا رفتند، چون وقت نداشتند به کارهاي شان برسند. بعد خانم ايراندخت لطفي خواهر آقاي لطفي سرپرستي اينجا را به عهده گرفتند. البته در زمان کياني هم ايشان سرپرستي را به عهده داشتند. در آن زمان بود که اينجا نام «مکتب خانه ميرزا عبدالله» را به خود گرفت. من از ابتداي تاسيس کانون چاووش اينجا بودم و بايد بگويم که اين کانون يکي از مهم ترين و حتي در واقع مهم ترين هسته موسيقي ايران بود که اين موسيقيدانان نقش بسزايي در انقلاب داشتند. اينجا مرکز موسيقي ايران بود.

شما نگاه کنيد بهترين آهنگ هاي انقلابي از «ايران اي سراي اميد» تا «از خون جوانان وطن لاله دميده» همه و همه متعلق به گروه چاووش بود... حتي بيشترشان همين جا اجرا شده اند. بعد از آن هم که خانم لطفي فوت کردند اينجا دو سال تعطيل شد و آقاي افشارنيا سرپرستي آن را به عهده گرفتند. البته خود آقاي لطفي از خارج از ايران نظارت داشتند. اما به هر حال دو سال مکتب خانه تعطيل شد تا اينکه آقاي لطفي برگشتند. »

به او مي گويم که شنيده ام اينجا جلسات ماهانه با حضور سازسازان سراسر کشور برگزار مي شود و جواب مي دهد؛ «ماهي يک بار از تمام نقاط ايران سازسازان دور هم جمع مي شوند تا کارشان را برآورد کرده و از تجربه يکديگر استفاده کنند. آقاي لطفي هم هستند که خودشان سازها را بررسي مي کنند. خب اين جلسات خوب است، رايگان هم برگزار مي شوند. بعد سازهايي که مورد تاييد ايشان هستند، در اينجا گذاشته مي شود و ما با پورسانت مختصري به هنرجويان مي فروشيم. »

الان اينجا چه سازهايي توليد مي شود؟ «فقط تار و سه تار و کمانچه. » پس اين تنبک ها چيست؟ «اينها براي دل خودم است، قبلاً مي ساختيم اما الان ديگر نه. »

نمي دانم از اعضاي فعلي گروه شيدا بوده اند کساني که در همين مکتب خانه تعليم ديده باشند يا نه؟ بهراد توکلي، نوازنده سه تار که عضو گروه خورشيد هم هست را پيدا مي کنم. او اين روزها حسابي درگير کارهاي برگزاري کنسرت لطفي است، «بله هستند. دو سه نفر يا شايد هم بيشتر. آقاي مجيد درخشاني هستند، آقاي مظهري هم هستند و چند نفر ديگر. اينها از اعضاي گروه چاووش بودند. »

او در مورد شيوه تعيين استادان مکتب خانه مي گويد؛ «استادان توسط خود لطفي انتخاب مي شوند و با ايشان هماهنگ هستند. اما فقط کلاس هاي آقاي لطفي جمعي است. به هر حال همه در اينجا به همان شيوه شفاهي تدريس مي کنند، چون آقاي لطفي بر اين اعتقادند که فراگيري نت درسي جداست و بايد بعد از مدتي که از آموزش گذشت، نت ياد بگيرند. »