کمانچه ، کوک ، تجدد

[Kamanche]

متن زیر نوشته نوازنده توانای کمانچه سعید فرج پوری است که در مقدمه کتاب تازه انتشار یافته خود با عنوان بیست قطعه برای کمانچه که به وسیله ی انتشارات موسسه ی فرهنگی هنری ماهور به بازار عرضه گشته است توضیحات جامعی در زمینه کوک ساز، آسیب شناسی کوک های فعلی، چگونگی شکل گیری کوک فعلی کمانچه و تاثیرات مخرب جریان تجدد طلب دوره قاجار بر کمانچه داده که خواندن آن برای علاقه مندان به موسیقی ایران و به خصوص ساز زیبای کمانچه می تواند مفید باشد .

صحبت ما مربوط به کوک کمانچه است که اصولا در تکنوازی امری است سلیقه ای و بنا به حال و هوای دستگاه مورد نظر می توان کمانچه را لا، سل یا فا کوک کرد و از سیم واخوان هم استفاده کرد. اما در همنوازی با سایر سازها تصوراشتباهی به مرور زمان جا افتاده و خیلی ها فکر میکنند کمانچه سازی است انتقالی و باید نت آن را یک پرده با لاتر نوشت که این مشکل باعث سردرگمی هنرجویان کمانچه شده است و در این مورد توضیح مختصری به نظرم می آید:.

کمانچه تا اواخر دوره قاجار سه سیم داشت که بعد ها یک سیم به آن اضافه شد و هنگام همنوازی با دیگر سازها عمدتاً سل کوک میشد. مثلاً برای اجرای ماهور دو، تار دو سل دو کوک می کرد و کمانچه هم به همین ترتیب کوک می شد. در نتیجه انگشت گذاری ما روی سیم دوم یعنی سل به ترتیب انگشت اول (لا) ، انگشت دوم (سی) و انگشت سوم (دو) نام داشت. نکته ی جالب این است که حالا هم با توجه به اینکه کمانچه چهار سیم دارد به همین شکل کلاسیک کوک می کنیم ولی آن را (ر لا ر لا) می گوییم که در اصل همان (دو سل دو سل) است.

این مشکل از اواخر دوره ی قاجار و بعد از آمدن ویولون به ایران شروع شد. حدود یک قرن پیش کمانچه نوازان بنام آن زمان ویولون را تعلیم می دادند از جمله حسین خان اسماعیل زاده ، که با کمانچه ، به جوان هایی چون رکن الدین مختاری ، ابوالحسن صبا ، رضا محجوبی ، حسین یاحقی و ابراهیم منصوری درس ویولون می داد.

تصور من این است که که در این دوره ، یعنی در کشاکش تمایلات و تظاهرات تجدد طلبی ، کمانچه تا چند دهه جای خود را به ناچار به ویولون سپرد. اگر جریان تجدد طلبی و اخذ و اقتباس ما ایرانیان از فرهنگ و نمدن غربی در حوزه ادبیات و سایر علوم دیگر، پی آمد های مثبتی داشته و منشا تحولی بوده متاسفانه در حوزه ی موسیقی ایرانی ، وجه غالب چنین نبود و تجدد طلبی به صورت اخذ و اقتباس بی رویه ی مبانی و الگوهای موسیقی غربی و جایگزینی آنها به زیان مبانی و الگوهای موسیقی ملی ایران انجامید.

بینش تجدد طلب در موسیقی ایرانی چون در بستر فرهنگی خویش جریان نیافت از عهده ی پیوند و تلفیق سازگار بین سنت و دستاوردهای هنر و فرهنگ جهانی برنیامدو فرجام تلاش های طرفدارن این بینش آن طور که میخواستند به اعتلا و تکامل موسیقی ایرانی منجرنشد.
کمانچه یکی از آسیب دیدگان افراط دراین شیوه ی اخذ و اقتباس است. این ساز که مهمترین ساز کششی گروه سازهای موسیقی ایران است و توانایی بسیاری در بیان حالات و احساسات موسیقایی ما دارد چنان مورد بی مهری و بی توجهی قرار گرفت که حتی بسیاری از نوازندگان بلند آوازه ی آن، به آموزش ویولون پرداختند.

شادروان روح الله خالقی در کتاب سرگذشت موسیقی ایران نوشته اند : از آنجا که ویولون ساز کوچک تر و از لحاظ حمل و نقل راحت تر و از جهت صورت ظاهر قشنگ تر بود ، به تدریج جای کمانچه را در ایران گرفت ، به طوری که دیگر کسی کمانچه نمی کشد. طبیعی است همیشه ساز کامل جای ساز ناقص را میگیرد ، چنانکه فلوت جای نی را گرفت و ابوا به عوض سرنا نواخته می شود.
متاسفانه با این شیوه ی نگرش کمانچه به عنوان سازی ناقص مورد بی مهری قرار میگیرد و از گروه سازهای اصلی موسیقی ایران طرد می شود.

از طرف دیگر به استثنای چند نفر از اساتید شناخته شده و مورد احترام ، مانند باقر خان رامشگر،علیرضا خان کمانچه ، اسماعیل خان و حسین خان اسماعیل زاده ، کمانچه در دست کسانی بود که از این ساز صرفا برای اجرای موسیقی روحوضی و مطربی استفاده می کردند واین هم از دلایلی بود که جوان ها از نوازندگی کمانچه اکراه داشتند و به ویولون روی آوردند.

و به این ترتیب دوره فترت کمانچه آغاز شد و با توجه به متداول شدن خط نت و اتودها و کتاب های مختلفی که ویولون داشت و بعدها اساتیدی چون ابوالحسن صبا و سایرین دوره های ردیف و قطعات مختلفی برای ویولون نوشتند ، این ساز مورد استقبال واقع شد و دیگر کسی کمانچه نمی زد. اگر هم کسی به این ساز روی می آورد بیشتر گوشی کار میکرد و یا از اتودها و کتاب های ویولون استفاده می کرد ودر نتیجه ، کوک معمول ویولون که (می لا ر سل) است به کوک کمانچه تبدیل شد و هنرجوی کمانچه ابتدا با این کوک شروع به کار می کرد و انگشت گذاری اش بر اساس این کوک نام گذاری می شد.



این کوک با توجه به فواصل هارمونیک و صدادهی آن اصلاً کوک مناسبی برای موسیقی ایرانی نیست ، مخصوصاً برای شروع کار. بنابراین اگر ما امروز (دو سل دو سل) کوک می کنیم ، و به تبع ویولون ، آن را (ر لا ر لا) می گوییم اسامی انگشت گذاری نیز تغییر می کند و باید نت کمانچه را یک پرده بالاتر نوشت تا نوازنده ی کمانچه بتواند در همنوازی با دیگر سازها به سهولت آن را اجرا نماید. مثلاً در حالی که گروه مشغول نواختن شور سل است باید نت کمانچه را یک پرده بالاتر یعنی شور لا نوشت تا مشکلی برای نوازنده پیش نیاید.
در حقیقت کوک سیم دوم ساز سل است و او هم مثل بقیه گروه شور سل می نوازد ولی به دلیل عادتی که نوازنده از شروع فراگیری داشته و همیشه سیم دوم سازش را لا تصور می کرده ، از نظر چشمی اجرای نت برایش مشکل است و آن را فقط برای سهولت در اجرای نت به دلیل عادت ، یک پرده بالاتر می نوسید.

توضیحاتی که داده شد بیشتر برای آشنایی علاقه مندان ساز کمانچه بود که ، اگر چه در تلاطم ایام دچار پستی و بلندی هایی بوده است ، اما خوشبختانه در دو ده ی اخیر هنر مندان توانایی پیدا شدند که توانستند ارزش های والای این ساز اصیل را درک کنند و نقش کار ساز خود را چه در تکنوازی و چه در گروه نوازی نشان دهند تا این ساز بتواند به تدریج قدر و منزلت خویش را به عنوان یکی از سازهای اصلی موسیقی ایران زمین بازیابد. استقبال جوانان از این ساز شاهد این مدعا و مایه امیدواری است.
---------------------------------------------------------------------
پ. ن:دوستان این مقاله مطالب زیادی برای پرداختن و مناظره دارد . منتظر نظرات شما هستم تا موضوعات مطرح شده جناب فرج پوری را گسترش بدهیم.