تاريخچه موسيقي ايران و جهان

[Mona]

موسيقي ايران

سرزمين ايلام/عيلام (شوش) را اگر نتوان خاستگاه يا پايگاه موسيقي ايران دانست، بدون ترديد مي توان آنرا يكي از نخستين و مهم ترين كانونهاي اين هنر زيبا در ايران به شمار آورد (درباره ي موسيقي ايلام در پست قبل مطالبي ارائه شد) . اما با اين وجود طبق شواهد موجود مي توان مدعي آن بود، موسيقي در سرزمين پهناور ما قدمتي هفت هزار ساله دارد.

مادها (708 تا 550 ق. م)


«آستياگس» آخرين پادشاه ماد خوابي ديد كه اخترشناسان و پيشگويان از تعبير آن ظهور كوروش و انقراض سلسله ي ماد را به دست او پيشگويي كردند. كسي كه ظهور كوروش را پيشگويي كرد «اُوگارِس» موسيقي دان بزرگ دربار بود و اين مي رساند كه موسيقي با دانستني هاي ديگري از قبيل اخترشماري توام بوده و موسيقي دانها در اين رشته ها نيز تخصص داشته اند.
با آنكه زمان «زرتشت» به درستي مشخص نيست و به اختلاف روايت از حدود 600 ق. م تا سده ي ششم و هفتم ق. م حدس زده شده است، ولي به احتمال زياد در دوران ماد مي زيسته است و در صدد اصلاح آيين هاي آلوده به خرافات «مُغ» ها بر آمده است. «اوستا» كتاب زرتشتيان در زمان مادها به صورت نوشته در آمده است اين كتاب مذهبي يكي از كهن ترين آثار ادبي ايرانيان است. قديمي ترين قسمت اوستا، «گاتها» يا «گاثاها» است كه گويند از خود «زرتشت» است و مناجات و سرودهاي مذهبي (مجموعه اي از اشعار آزاد/هجايي) است كه در واقع عبادتي است با آداب مخصوص كه هنگام نيايش «اهورامزدا» به آهنگ و آواز خوانده مي شده و اين كهن ترين ميراث مدون ما در «شعر و موسيقي» است و اين كه مسلمان ها، زرتشتي ها را «زَمازَمه» نيز مي گفتند به اين سبب بود كه زرتشتي ها در مواقع عبادت، مطالب را با آهنگ مي خوانده و زمزمه مي كرده اند. «مسعودي» يكي از مورخان بزرگ مي نويسد: «عوام كتاب زرتشت را «زمزمه» مي نامند و در بين شعرا هم مرغان خوش آواز به «زندخوان» يا «زندباف» معروف بوده اند. »
در كتاب اوستا به ويژه در «گات ها» و «يشت ها» عالي ترين نمونه ي شعر وجود دارد. گات يا گاثا به معني سرود است و هنگام برگزاري مراسم مذهبي سروده مي شده است. تركيب كلمات آن طوري است كه به آن وزن عروضي مي دهد و چون سرود خواندن معمولن در نظم ممكن مي شود و نه در نثر، بنابراين گات ها قديمي ترين ترانه هايي است كه از روزگاران باستان براي ما باقي مانده است و نه تنها از لحاظ شعر بلكه از لحاظ موسيقي نيز براي ما اهميت دارد. در اوستا مكرر توصيه شده است كه گات ها را بايد با آواز خواند. «هِرودوت» مورخ يوناني در اين باره مي نويسد: «مُغ ها هنگام نماز با آواز خوانند و تغني مي كنند» و در جاي ديگري مي نويسد: «ايراني ها براي تقديم نذر و قرباني به خدا و مقدسات خود، آتش مقدس برنيفروزند و بر قبور شراب نپاشند، ولي يكي از موبدان حاضر مي شود و سرودي مذهبي مي سرايد. »
پس مي توان ادعا كرد كه در زمان مادها موسيقي به ويژه در مراسم مذهبي رواج داشته است.

تصور مي شود واژه ي «گاه» كه در موسيقي ايران به شكل پسوندي در نام دستگاه ها و در رديف ها مانده است، يادگار همان «گاث» يا «گات» باستاني باشد كه در فارسي ميانه يا پهلوي «گاس» شده (به معني سرود) و سپس در فارسي دَري به شكل «گاه» در آمده است. بخصوص كه در موسيقي كنوني ايران از «پنج گاه» بيشتر نداريم. چنانكه در «گاهانِ» پارسيان نمازهاي پنجگانه ي مندرج در «گاثا» است كه ابوريحان بيروني نام آنها را ذكر كرده است.


هخامنشيان (550 تا 320 ق. م)


در دوران هخامنشي سه نوع موسيقي «بزمي» ، «رزمي» و «مذهبي» در ايران رواج داشته و اين از گفته هاي مورخين يوناني و ديگر مورخين استنباط مي شود.
در باب موسيقي مذهبي اين روايات آمده است:
«گِزُنُفُون Xenophon» مورخ يوناني در باب جنگ كوروش با سربازان پادشاه ليدي نوشته است: «كوروش طوري از كشته شدن سربازان طبري و طالشي مغموم گرديد كه بعد از جنگ و سقوط آن شهر، براي مرگ سربازان مازندراني و طالشي سرود عزا ترنم كرد و اين همان سرود است كه در ادوار بعد به اسم «سرود مرگ داريوش» خوانده شده و ايرانيان در هر عزاي بزرگ آن سرود را ترنم مي كردند. »
«استرابون» دانشمند يوناني مي گويد: «اغلب نغمه هاي ايراني كه مي خوانده اند يا مي نواخته اند منحصر به مفاخر پهلواني و مناجات با ايزد يكتا بوده است. »
در باب موسيقي رزمي اين روايات ذكر شده است:
«اِليزه لانگلُوا» مورخ ارمني در كتاب مجموعه ي تاريخ ارمنستان نوشته است:
«به سربازان ايراني فرمان داده شد كه حمله ي خود را با صداي شيپور آغاز كنند. »
«رامي يِن مارسِلين» مورخ رومي مي نويسد: «واحدهاي پياده ي ايراني شهر آميد را با نواي شيپور در محاصره گرفتند. »
در تاريخ بيهقي در باب پيكارهاي اسكندر آمده است: «روز به آخر رسيده بود و كوس آسايش زدند. »
«گِزُنُفُون» در كتاب «خصايل كوروش» مي گويد: «كوروش هنگام حمله به سپاهيان آشور بنا بر عادت سرودي را شروع كرده و سپاهيان با صداي بلند و با احترام و ادب فراوان دنبال آنرا مي خواندند و چون سرود به پايان مي رسيد آزد مردان به قدم هاي مساوي و با نظم تمام به راه مي افتادند. » و نيز مي گويد: «سپاهيان قبل از حمله سرود مي خواندند. »
در جاي ديگر مي نويسد: «كوروش براي حركت سپاه چنين دستور داد كه صداي شيپور علامت حركت خواهد بود و همين كه صداي شيپور بلند شد بايد همه ي سربازان حاضر باشند و حركت كنند. همچنين در نيمه ي شب كه صداي شيپور بلند شد و كوروش سردار سپاه را فرمان داد تا با همراهان خود در جلو صفوف منظم سپاهيان قرار گيرد و بعد كوروش مي گويد همين كه به محل معهود رسيديم و حملات دو سپاه نزديك شد، سرود جنگي را مي خوانيم و شما بي درنگ مرا جواب بدهيد و در موقع جنگ كوروش سرود جنگ را آغاز كرد و سپاهيان اش همگي با وي هم آواز شدند. »
«كُورتيُوس رُوفُوس» كه در نخستين سده ي ميلادي مي زيسته در «اسكندر نامه» اش هنگام گفت و گو از داستان جنگ داريوش سوم و اسكندر مي نويسد: «نخست در پيشاپيش سپاه ايران آتش دان نمودار شد و از پس آن مغان سرودگويان وارد شدند. »
در كتاب پهلوي «اَياتكازَريران» عبارتي است بدين مضمون كه «تمام لشكرياني كه به كاخ «ويشتاسب» احضار شدند به صداي ناي و تنبك صف آرايي كردند. »
در مورد موسيقي بزمي روايات چنين است:
«هِرودُوت» مورخ يوناني مي گويد: «ايراني ها هنگام غذاي شاهانه موسيقي نمي نواخته اند ولي عده ي زيادي موسيقي دان در دربار مي زيسته اند. »
«گِزُنُفُون» گويد: «كوروش عده اي موسيقي دان انتخاب كرد كه نزد «كياخسار» بفرستد» و نيز مي گويد: «ايراني ها هنگام چاشت موسيقي مي نواختند. »
بطوري كه از «سياست نامه» منسوب به «فيثاغورث» بر مي آيد «هنگام تاج گذاري داريوش سيصد و شصت دختر از ايالات و ولايات ايران به پايتخت آمده و همگي هم آهنگ، آوازي مناسب حال مي خواندند. »
در دربار هخامنشي ها، خوانندگان و نوازندگان كشورهاي تابعه مانند مصر و بابل بوده اند و بطوري كه نوشته اند، در جنگ «اسيوس» پس از شكست داريوش سوم از اسكندر، سيصد و بيست نوازنده و خواننده جزء اسراء به دست سرداران اسكندر افتادند.
مورخان يونان راجع به تشريفات «جشن مهرگان» نوشته اند كه در آن جشن در حضور شاهنشاه نوازندگان و خوانندگان به نوازندگي و خوانندگي مي پرداختند.
از سازهاي اين دوره مي توان به «كرناي فلزي» يافته شده در بالاي آرامگاه اردشير سوم ياد كرد كه طول آن بيش از يك متر و قطر دهانه ي كوچك آن پنج سانتي متر و دهانه ي بزرگ تر آن پنجاه سانتي متر است و در موزه ي تخت جمشيد فارس نگاهداري مي شود و مي تواند نمودار عظمت و گسترش موسيقي رزمي در آن روزگار باشد.
در موزه ي ايران باستان تهران نمونه هايي شبيه سنج نگهداري مي شود كه به ظاهر در مراسم مذهبي مورد استفاده قرار مي گرفته است و روي يكي از آنها انگاره ي اَنار (نماد آناهيتا) و چهار گاو نر (نماد ميترا) وجود دارد. از سازهاي ديگر اين دوره مي توان به نقاره، شيپور، ني، كوس، كرناي، سرناي، طبل، تبيره (نوعي طبل بوده) ، خَر مُهره (يك نوع ناقوس بزرگ بوده) ، دَمامِه (نوعي ناي بزرگ بوده) ، گاودُم (يك نوع ناي بزرگ بوده) و جام و جُلجُل اشاره كرد.


سلوكيه (330 تا 187 ق. م)


در اين زمان موسيقي و ادبيات يوناني رواج داشته است.

منبع: سري كتابهاي كنكور هنر