استاد یحیی و تحول ساختمان تار
0
مرغ یا تخم مرغ کدامیک اول وجود داشته است؟ سوال معمول فلسفی. و حالا میتوانیم سوالی شبیه آن را در موسیقی خودمان نیز مطرح کنیم تار یا تارنواز؟ یکی از سوالهای مطرح برای محققان موسیقی ایرانی این است که در روند تغییر ارائه و بیان موسیقی و خصوصاً نوازندگی تار در چند دههٌ نخست قرن حاضر آیا تارهای سنگین تر و حجیم تر که ما بعنوان مطرح ترین سازنده آن از استاد یحیی خان نام خواهیم برد، در ابتدا ساخته شده و سپس نوازندگان را مجبور به تغییر نحوه نوازندگی تار کرده یا این که تغییر شیوه نوازندگی از شلوغ زدن، پر ریز زدن و جملات پیوسته و کم سکوت داشتن به نوازندگی خلوت، زدن تکهای فوق العاده شفاف و شنیدن چند ثانیه طنین و هنگ صدای آن پس از هر تک مضراب، سازنده با نبوغ و ماهری چون یحیی خان را وادار به تغییر شکل و اندازه تار و سنگین تر کردن و حجیم کردن تار دست ساخته اش کرده است؟ به هر صورت این سوال است که پاسخ به آن و خصوصاً پاسخی منطقی و علمی به آن دشوار است.
شاید برای بررسی روند تغییرات تدریجی بهتر باشد نگاهی کوتاه به تاریخچه تار بیندازیم. همانگونه که از دوران قدیم تا زمان حاضر شاهد هستیم توجه به ساز و سازنده آن و روند تکامل آن مد نظر نوازندگان موسیقی ایرانی نبوده و نیست و تنها معدودی از نوازندگان به این مهم توجه داشته و دارند به دلیل همین طرز نگاه هیچ سند کتبی و تصویری از روند اختراع و تکامل هیچ یک از سازها وجود نداشته و با این که تارسازی بسیار جدید در مقایسه با دیگر سازهای اجرایی انواع موسیقی سنتی در منطقه خاور میانه و آسیای میانه است کمبود منابع و ماٌخذ درباره آن مشهود است. صد البته دنبال کردن مدارک و تصاویر در مینیاتورها و کتب و رسالات قدیم را برعهده محققان میدانیم تنها با دقت در شکل تار میتوان دریافت که این ساز بدرستی و با دقت کامل طراحی و ساخته شده است و حتی نمونه ای از فرم سرپنجه ای بصورت سرپنجه تار و فرم کاسه دو قسمتی آن به این شکل درهم تنیده شده و پیچیده در سازهای قدیم دیده نمی شود.
فارغ از فرضیه های گوناگونی که تا کنون در مورد ساخت تار به صورت فعالی ارائه شده است و عده ای آن را برگرفته از تنبور و بعضی قیچک و یا رباب را منشاء آن داسته اند، به نظر نگارنده می رسد که فرم تار با الهام از انواع سازهای دوکاسه ای قدیمی تر و ترکیب با فرم اصلی ساز عود گرفته شده است.
با نگاهی موشکافانه تر، می توان به فرم های دیگری از شکل عود، حتی در شکل دهانه و نقاره تار پی برد و حتی فرم کاسهٌ عود را در قسمت زیرین پشت کاسهٌ تار دید. طول سیم مرتعش نیز در تار هم اندازه با عود انتخاب شده است. شکل تار در نقاشی های دوره صفویه دیده نمی شود و در مینیاتوری که در دوره زندیه کشیده شده است و تاریخ آن مربوط به سال (1770 م) است، اولین تصویر از شکلی بسیار نزدیک به تار فعلی دیده می شود. روح الله خالقی در کتاب سرگذشت موسیقی ایران نوشته است همچنین گویند: « شخصی به نام رضاءالدین شیرازی شش تار را اختراع کرده است ». عده ای از استادان قدیم از جمله استاد نورعلی خان برومند نیز منشاء تاریخی تار را از شیراز میدانستند و در میان مردم عادی نیز رایج است که تار فارسی را تار شیرازی می نامند. شنیده ایم که افرادی با دیدن جعبه تاری در دست می پرسند که آیا تار شیرازی است یا آذری؟ جالب این که در آذربایجان شخصی به نام میرزا صادق اسداغلو در حدود یک قرن پیش تغییرات وسیعی به روی تار شیرازی انجام داده و در کتابی که از او در دست است روند این تغییرات را با دقت تمام و دلایل اجرایی آن اعم از تغییر شکل کاسه و پهن کرده دسته و اضافه کردن سیم و غیره تک به تک قید کرده است. به گفته آقای ژان دورینگ محقق برجسته موسیقی بعضی از استادان نوازنده قدیم آذربایجان این تغییرات را قبول نداشته و با تار شیرازی به نوازندگی می پرداختند. ساز فعلی ما نیز در طول دو قرن خیر مسلماً تغییرات زیادی کرده است ولی بی شک می توان گفت این هر دو فرم تار از یک منشاء و مبداء نشاٌت گرفته است.
تار در دوره قاجار
اگر از فاصله زمانی اختراع تار قرنی گذر کنیم به علت نبودن سند و حتی باقی نماندن تار از دوران اولیه تار، به دوره قاجار که عمدتاً منظور دوره طولانی . پرثبات و پربار ناصرالدین شاه قاجار است می رسیم. خوشبختانه اسناد زیادی از یان دوران به جا مانده است. و مهم تر آن که هنوز تارهای سلامت و شاخصی از سازهای نوازندگان این دوره در اختیار ما هست. مشخصات تار این دوره به طور اختصار وزن کم، حجم کم، ابعاد کوچکتر از نظر طول ارتفاع و عرض است. مهم ترین خصوصیت این تارها قابلیت استفاده از آن بصورت نوازندگی بر روی سینه است که با تارهای فعلی عملاً امکان ندارد. بخاطر این طرز نوازندگی سازندگان ساز میباید ارتفاع و وزن کمتری برای ساز در نظر می گرفتند.
شاخص ترین سازنده تار در این شیوه استاد فرج الله است که بصورت عامیانه او را « اوس فرج »می نامیدند. تار استاد فرج الله وزنی در حدود 1500 تا 1700 گرم دارد و ارتفاع کاسهٌ آن کمتر از 19 سانتیمتر است عرضا دسته 33 میلیمتر و 4 میلیمتر از سازهای فعلی باریک تر است که پنج سیم بودن این تارها این مسئله را توجیه می کند.
گفته می شود که در دوران ناصرالدین شاه و به فرمان او دارالصنایعی برای گردآوردن همهٌ صنعتگران برجسته، در محلی در جنوب شرقی سبزمیدان، در کاروانسرایی که هنوز نیز به نام « سرای دارالصنایعی» نامیده می شود، تاٌسیس شد و استاد فرج الله و حاج طایر، سازنده مشور سه تار در این محل به فعالیت مشغول شدند، پس استاد فرج الله معاصر با نوازندگان مشهور دربار بوده است و قطعاً باید سازهای او در دوره خودش نیز شاخص و دارای کیفیت بالایی بوده باشد که مورد استفادهٌ استادان نوازنده قرار می گرفته است. از لحاظ کیفیت صدایی نیز چنانکه در اجرای تار میرزا حسینقلی شنیده می شود دارای صدای گرم و تاحدی زنگ کم اما پرقدرت و شفاف است.
ظهور استاد یحیی خان
هوانس آبکاریان، معروف به یحیی، از ارامنه جلفای اصفهان در روز 28 بهمن 1311 و در سن 56 سالگی فوت کرده است. پس باد وی متولد سال 1255 شمسی بوده باشد. تولد وی در خانوده ای که به طور سنتی به ساخت تار مشغول بوده اند با پدری چون خاچیک و عمویی چون هامبارسون که هر دو از سازندگان مشهور تار بوده اند، کمک بزرگی به رشد کاری و به دست آوردن توانایی و مهارت کاری در سنین جوانی به وی کرده است. به گفتهٌ خالقی و دیگر استادان، یحیی سازهای استاد فرج الله را معیار و الگوی خود کرد، و این بسیار امری طبیعی است که صنعتگران برای پیشرفت کار به پیش کسوتان و استادان مقدم اقتدا کنند. اما به نظر می سرد در روند کاری استاد یحیی وقفه هایی افتاده باشد؛ چنان که در نوشته ای در زیر سیم گیر یکی از تارهایش عکسی از خودش با تفنگ و قطار فشنگ و جملهٌ « مجاهد راه وطن، یحیی مسیحی » قید شده است. وی به روایت یکی از اقوامش در دوره ای از جوانی در ادارهٌ پست یا مالیه (وزارت دارایی؟) به کار مشغول بود و به همین دلیل به تهران و بعد به قزوین منتقل می شود. ولی از نمونهٌ سازهایش یه نظر می رسد که از شروع سال 1340(1300 ه. ق) که سال حک شده بر روی مهر اصلی وی است (که از این سال به بعد بر روی همهٌ ساخته هایش زده شده) ، فرم اصلی و اندازه ها و تناسب عالی سازهایش به مرحله ای بالا می رسد.
وی از این سال، که در حدود 45 سالگی بوده است، به صورت حرفه ای تمام وقت به کار ساخت ساز می پردازد. اما از سازهای قبل از این تاریخ که قاعدتاً باید، با توجه به نیروی جوانی، تعداد زیادی بوده باشد به طور مشخص اثری دردست نیست و تنها تعداد کمی ساز خوش ساخت ولی با اندازه هایی نزدیک به سازهای استاد فرج الله و البته خوش صداهست که نوازندگان آن را منسوب به یحیی و اصطلاحاً « یحیی بی مهر» می نامند، که البته احتمال دقیق و صددرصدی نیست.
از جمله تغییرات سازهای وی که از حدود 1300 شمسی به بعد شکل می گیرد می توان به این موارد اشاره کرد: بزرگ تر شدن کاسهٌ ساز، سنگین تر شدن کاسه، پهن شده دسته و سرپنجه و اصلاح فرم دهانهٌ ساز و ایجاد انحنا و برجستگی در دو طرف خرک و ایجاد فرورفتگی در قسمت مضراب خور که باعث سهولت در نواختن مضرابهای راست می شود. این انحنای خاص دهانه در سازهای قبل از وی بسیار کم بوده است و سازهای استاد فرج الله معمولاً دهانه ای نزدیک به سطحی صاف دارد. برجستگی دو طرف دهانه باعث می شود تا خرک بیشتر به درون پوست فرو رفته و فشار بیشتر خرک بر روی پوست صدایی مغزدارتر، زنگ دارتر و پرطنین ایجاد کند. به علاوه تغییرات دیگر نیز باعث تغییرات صوتی زیادی مثال سازی سنگین صدایی پرطنین و عمیق تر ایجاد کند.
باید توجه داشت که این تغییرات در یک دوره ده ساله شکل گرفته است و سازهای اولیه او هنوز بسیار شبیه تر به سازهای قدیم است. تارهایی که اصطلاحاً « دومهر» گفته می شود، سازهایی است که همان مهر قبلی را داشته و مهر دوم در واقع نوشته ای است که تاریخ ساخت تار در زیر آن قید شده است و این نوشته در زیر سیم گیر شفاف قرار دارد. تاریخ ساخت این سازها از سال 1307 به تعداد بسیار کم و انگشت شمار، 1308 بسیار کم، 1309 بسیار کم، 1310 بسیار زیاد و 1311 اندک است. پس می توان نتیجه گرفت که استاد یحیی در چند سال آخر عمر به نتیجه گیری اصلی رسیده بود و شاید وی در صورت ادامه زندگی به نتایج بیشتر و جالب تری دست می یافت که دست اجل ما را از وصل آن ناکام گذارد.
اما شاید بتوان در جواب به سوال اول این نوشته گفت که ساخت سازهای او پاسخی بوده به نیاز نوازندگان و این که چرا نوازندگان به دنبال تهیه ساز او بودند. به این دلیل بوده که ساختهٌ او را برای ارائه مطالب موسیقی جدیدتر مطلوب تر و بهتر می دانستند و در یک فرآیند ده ساله تدریجاً تغییرات ایجاد شده توسط یحیی خان، با استقبال نوازندگان هم عصر مواجه شده و شرایط برای ادامه کار وی از نظر مادی و معنوی مهیا شده است. شاید نقل مثالی در مورد سازندگان کنونی به مشخص شدن وضعیت این مسئله کمک کند. به طور معمول می بینیم که هر از چند گاهی یکی از سازندگان ساز به ارئه سازی جدید و یا حتی تغییر گسترده در شکل و صدادهی ساز، اعم از فرم کاسه، سرپنجه، سیم ها و غیره می پردازد. حال اگر این عمل در جهت موسیقی و همسو و هم جهت با تغییرات در موسیقی باشد، طبیعتاً وجود سفارش دهندگان و متقاضیان برای این ساز جدید موجب می وشد تا حداقل از لحاظ مالی تاٌمین نسبی برای پدیدآوردندهٌ این ساز فراهم آید و موجبات ادامهٌ کار وی، چه به صورت پژوهشی، تحقیقاتی و چه حتی تجاری میسر شود. در ادامه و در طی چند سال به نتیجه ای رسیده می شود و این ساز یا جای خود را باز می کند یا به فراموشی سپرده می شود، چنان که تغییرات اعمال شده توسط استاد وزیری در صدادهی تار و ساخت تارباس و تار سوپرانو به دو سرنوشت متفاوت دچار شد: در حالی که تارباس به علت نیاز ارکستر و سهولت فراگیری با استقبال گسترده روبرو شد و در حال حاضر کمتر ارکستری بدون تارباس وجود دارد، ساز سوپرانو به خودی خود از گردونه حذف شد. در مورد تغییرات در ساز نیز می بینیم که اضافه کردن گوشی ششم به تار پذیرفته شدو مقبول افتاد، حال آنکه اضافه کردن دوسیم به تار و ساخت تار هشت سیم توسط رمضان شاهرخ سازنده حرفه ای تار جانیفتاد و در عمل مورد استفاده قرار نگرفت. جالب این است که از این زمره تغییرات ده ها و بلکه صدها مورد و شاید هرروزه توسط سازندگان ساز ارائه می شود و سازنده ای نیست که هر روز در فکر ابداع و ابتکاری تازه در سازش نباشد ، ولی تنها چند نمونه از این ذوقیات در سازها باقی مانده و استفاده می شود . به گفته بزرگان ، تغییر در سنت و فرهنگ ، به سختی جا می افتد و پیشنهادی ولو کوچک و ظریف توسط هر کس که بتواند آن را در عمل جا بیندازد کاری بس بزرگ و سترگ به شمار میرود.
پس توجه می کنیم که نبوغ و استعداد ذاتی استاد یحیی باید در چه رتبه ای بوده باشد که وی بتواند ایجاد کنندهٌ تغییرات گسترده و وسیع در ساخت تار بشود البته بعضی عقیده دارند که در صورت ظهور سازنده ای دیگر با کیفیت و عمق کاری استاد یحیی و وجود شرایط اجتماعی متفاوت در قرن گذشته سرنوشت ساخت تار می توانست به راه دیگری نیز کشیده شود و هم اکنون می توانستیم شاهد وجود و کیفیت متعالی در تار باشیم . درواقع شیوه دیگر می توانست در ادامه سازهای استاد فرج اله بوده باشد و ساخت سازهای با ابعاد کوچک تر و با آن طرز صدادهی هنوز نیز ادامه داشته و منسوخ نشده باشد .
شاید بد نباشد به سوالی که همواره برای عده ای پیش می آید اشاره کنیم : در آینده چه تغییراتی باید در سازهای ما به وجود بیاید و نواقص این سازها چگونه باید رفع شود ؟ سازهای ما به صورت کلی برای ارائه موسیقی تک نوازی و بداهه نوازی شکل گرفته و طراحی و ساخته شده است و طبیعتا باید استفاده های جدید و کاربردهای مختلف فعلی راه حلی یافته شود . ولی این به معنای منسوخ کردن سازهای تک نوازی و تغییر در اشکال سازهای فعلی نیست ، همانگونه که در اروپا ، با وجود حفظ ویلن و یا گیتار به صورت سنتی و اجرای موسیقی کلاسیک با آن ، طراحی های بسیار متنوع و گوناگون از این دوساز وجود دارد و خصوصا گیتارهایی با اشکال عجیب و غریب و در انواع گوناگون را مشاهده می کنیم و وجود هریک از این دونوع کلاسیک و جدید ساز مانع دیگری نمی شود و حکم به نفی دیگری نمی دهد .
با این همه ، روند تکامل هر ساز روندی بسیار طولانز است و با وجود استادان نخبه سازنده ساز در کنار موسیقیدانان باذوق و آینده نگر و جامع بین صورت می گیرد .
درکنارهم بودن استادیحیی و نوازندگانی چون جناب میرزاحسینقلی و درویش خان موجب جهش تاریخی در مسیر تکامل سازملی ما و در کنار موسیقی ملی ایران زمین شد و با تکرار چنین تقارنی در آینده انتظار رخدادی دیگر در این ابعاد را می توان داشت.
نوشته :رامین جزایری(رییس کانون هیات مدیره سازندگان ساز خانه موسیقی)
منبع : فصلنامه ماهورشماره31
پاسخ با نقل قول
علاقه مندي ها (Bookmarks)