مهدي برکشلی ، محقق در موسیقی نظری و مبانی فیزیکی آن

[arian]

برکشلی ، مهدی

محقق در موسیقی نظری و مبانی فیزیکی آن (1291ـ1366 ش). در خانواده ای مذهبی و اهل علم زاده شد. تحصیلات ابتدایی را در دبستان توفیق گذراند و دورة متوسطه را در 1309 ش در دبیرستان شرف به پایان رساند (برکشلی ، 1367 ش ، ص 36). نخستین معلم موسیقی او اسماعیل زرین فر بود که دو سال و اندی نواختن ویولون (در موسیقی ایرانی) را به او آموخت (نصیری فر، ج 1، ص 58). در 21 سالگی دورة لیسانسِ رشتة فیزیک و شیمی را در شعبة علمی دارالمعلمین عالی (که بعدها جزو دانشگاه تهران شد) تمام کرد و به تدریس در دبیرستانهای دارالفنون و ثروت پرداخت. در این مدت ، برکشلی به آموختن بُعدِ نظری و عملی موسیقی ، نزد علینقی وزیری ادامه داد و ضمن آشنایی با نظریة جدید او دربارة موسیقی ایرانی ، نواختن ویولون (بیشتر در زمینة موسیقی ایرانی و با پایه ها و مایه هایی از اصول نظری ـ علمیِ موسیقی اروپایی و کار با ارکستر را فراگرفت. وی تنها کسی بود که از مدرسة خصوصی وزیری (مدرسة عالی موسیقی) ، موفق به دریافت دیپلم عالی شد (برکشلی ، همانجا). همچنین در ارکستر «انجمن موسیقی ملی » که روح الله خالقی در 1323 ش تأسیس کرده بود، سمت نوازندة ویولون و آهنگساز داشت (نغمه های زیبا، ص 22). او دورة مقدّماتی ردیف مجلسی موسیقی ایرانی را نیز نزد ابوالحسن صبا آموخت. برکشلی در 1325 ش برای ادامة تحصیل به همراه عده ای به فرانسه اعزام شد. در پاریس علاوه بر مطالعه در مرکز بین المللی مطالعات تعلیم و تربیت ، در رشتة فیزیک دانشگاه سوربن به تحصیل پرداخت و در 37 سالگی با درجة دکتری دولتی علوم فارغ التحصیل شد. همچنین مدتی در مرکز ملی تحقیقات علمی فرانسه (C. N. R. S) در رشته های تخصصی صداشناسی (آکوستیک) مشغول به کار شد و در 1332 ش از دانشگاه اِکس مارسی دکتری تخصصی در رشتة علوم آکوستیک اخذ کرد (برکشلی ، همانجا؛ «ناشناخته تر از آنچه بود... »، ص 60). در این مدّت ، به دلیل اشتراک رشته های فیزیک و موسیقی در مبحث اصوات و ارتعاشات ، به شناخت مختصات فیزیکی گامها و دیگر جنبه های علمی موسیقی همت گماشت. همچنین دربارة تاریخ و ویژگیهای موسیقی سنتی ایران و آثار موسیقیدانان قدیم ایرانی به تحقیق و تألیف پرداخت. وی دانسته های خود را در زمینة «ردیف » موسیقی در سی صفحة گرامافون (78 دور) در صداخانة ملّیِ پاریس ، ضبط کرد (برکشلی ، 1355 ش ، ص 144؛ همو، 1342ـ1343 ش ، ج 1، ص 897). این صفحه ها در ایران موجود نیست. پس از بازگشت به ایران ، در 1333 ش بازرس تعلیماتی وزارت فرهنگ (بعدها وزارت آموزش و پرورش) شد و برای توسعة ادارة کل هنرهای زیبا طرحهایی چون تأسیس سازمان فولکلور و صداخانة ملی و تأسیس دورة عالی موسیقی شناسی در هنرستان عالی موسیقی ملّی ارائه داد. چندی بعد، در دانشکدة علوم دانشگاه تهران به تدریس در شاخه های مختلف رشتة فیزیک پرداخت. وی در اوایل دهة 1350 ش به سمت مدیریت گروه فیزیک دانشکدة علوم منصوب شد (همو، 1367 ش ، ص 36). فعالیتهای دیگر او در این دوره ، علاوه بر تدریس در دانشگاهها و دانشکده های مختلف ، بدین قرار بود : عضویت گهگاه در امور اداری موسیقی رادیو و ادارة هنرهای زیبا؛ عضویت و ایراد سخنرانی در گردهم آییهای مختلف داخلی و خارجی (نصیری فر، ج 2، ص 190) ؛ نظارت بر کارگاه سازسازی وزارت فرهنگ و هنر (همان ، ج 2، ص 359) ؛ تأسیس گروه موسیقی و گروه تئاتر در دانشکدة هنرهای زیبای دانشگاه تهران ؛ تأسیس «انستیتوی تحقیقات موسیقی شناسی » در فرهنگستان ادب و هنر؛ تأسیس کمیتة ملی موسیقی یونسکو؛ ریاست کمیسیون ملی یونسکو در ایران و نیز ریاست انجمن فیزیک ایران ؛ معاونت فرهنگی وزارت فرهنگ و آموزش عالی ؛ عضویت در مجمع بین المللی انجمن آکوستیک دانان آمریکا؛ و عضویت در انجمن آکوستیک گت گاتِ آمریکا و سازمان بین المللی هنر فولکلور (وابسته به یونسکو). از برکشلی بیش از چهل مقاله در زمینه های صداشناسی ، موسیقی و آموزش علوم شامل 23 مقاله به زبانهای انگلیسی و فرانسه و بیش از بیست مقاله به فارسی ، یازده عنوان تألیف در زمینة فیزیک ، مکانیک ، پرتونگاری (رادیوگرافی) و موسیقی و چهار عنوان ترجمه و شرح متون کهن راجع به موسیقی (منتشر ناشده) برجای مانده است (رجوع کنید به «ناشناخته تر از آنچه بود... »، ص 60ـ61).

آنچه برکشلی را در میان موسیقیدانان قبل و بعد از او متمایز می کند، تسلط او بر مبانیِ علمی غیرموسیقایی همانند فیزیک و آکوستیک است. وی در نتیجة این تواناییها و به کارگیری روشهای علمی ، به مقدمات جامعی از اصول اولیة جمال شناسی موسیقی سنتی (ردیف) دست یافت که جسته گریخته در آثار او منعکس شده است. محور اصلی تحقیقات وی برمبنای شناخت اصولِ پردگانی و مختصات فیزیکی نسبتهای فواصل مخصوص موسیقی ایرانی است که در کتاب مهم او گامها و دستگاههای موسیقی ایرانی مشهود است. این کتاب ، حاصل بیش از دو سال پژوهش در آزمایشگاه دانشکدة فیزیک دانشگاه تهران است که در دورة تحصیل برکشلی در «دارالمعلمین عالی » زیرنظر دکتر محمود حسابی * انجام شد. منظور از این آزمایشها، حلّاختلاف علینقی وزیری و مهدیقلی هدایت بر سر تعیین فواصل در موسیقی ایرانی بود که به عقیدة مهدیقلی هدایت ، برپایة ثلث پرده ـ مطابق نظریات فارابی و صفی الدین اُرمَوی ـ بنا شده است ، در حالی که علینقی وزیری طبق گام موسیقی اروپایی (گام باخ یا گام معتدل) که دوازده نیم پرده است ، فواصل موسیقی ایرانی را 24 ربع پردة مساوی می دانست که ابداع خود وی بود. پژوهشهای برکشلی نادرستی نظریة وزیری را ثابت کرد («استاد دکتر محمود حسابی ... »، ص 11). شرح دقیقتر نتایج پژوهشهای او به انضمام الحاق اصولی مقدماتی از جمال شناسی موسیقی سنتی قدیم (ردیف) دو سال پس از مرگش انتشار یافت (کیانی ، ص 38ـ42، 151ـ190به اعتقاد برکشلی ، ایران بویژه در دورة اسلامی خاستگاه اصلی موسیقی شرق بوده و گامِ موسیقی شرقی برپایة پرده بندی تنبور خراسان است که فارابی آن را مفصلاً تشریح (برکشلی ، 1357 ش ، ص 60ـ75) و صفی الدین ارموی تثبیت کرده است (همو، 1366 ش ، ص 47). برکشلی همچنین ثابت کرد که فارابی هشتصد سال قبل از یوهان سباستیان باخ ، نظریة تعدیلِ مساویِ فواصل گام را پیشنهاد کرده بوده است ، و این تأکید بر تقدّم ، به معنای تأکید بر تجویز این نظریه برای موسیقی شرقی است (همو، 1357 ش ، ص 154ـ158) ؛ چرا که در عین حال ، وی از فارابی نقل می کند که توافق صداها و ملایمت ابعاد که براحساس طبیعی استوار است باید پایه و اساس گرفته شود نه عوامل مصنوعی ، و این بحث در قضیة کاربرد نسبت معروفِ256243 که اصطلاحاً بقیه نامیده می شود، به نتیجه رسیده است (همو، 1366 ش ، ص 47ـ48). این نظریه در حقیقت مؤیّد نظریة هلمهولتس (فیزیکدان آلمانی) در پژوهشِ فواصل گام طبیعی است و نشان می دهد که ایرانیان از دیرباز به فواصل گام طبیعی آشنایی کامل داشته اند و در تبیین مبانی نظری و اجرای عملی ، از آن انحراف حاصل نمی کرده اند (کیانی ، ص 187). حاکمیت این موضوع در موسیقی سنتی ایران که وابسته به بخش فرهنگ رسمی ـ غیربومیِ برخاسته از تمدن ـ شهرهای بزرگ ایران است ، تا حدود هفتاد سال پیش برقرار بود؛ تا اینکه ورود و حاکمیت نظریه های جدید، که برخاسته و تقلیدی از اصول نظری ـ علمیِ موسیقی اروپایی بود، مسائل جدیدی پیش آورد. با این حال ، هنوز در بیشتر نقاطی که موسیقی مقامی ایران به صورت دست نخورده اجرا می شود، بخصوص منطقة خراسان ، این اصول قابل حس و سنجش است.

برکشلی به زبان و مظاهر فرهنگ ایرانی ـ اسلامی علاقة خاصّی داشت و تحت تأثیر استادش ، محمود حسابی ، به واژه یابی و واژه سازیهای علمی با بهره گیری از مشتقاتِ ابداعی زبان فارسی ـ به شیوة فرهنگستان ـ توجه می کرد. پیشنهاد نامگذاری گام تعدیل مساوی نیم پرده ها به نام فارابی ، انتخاب نامهای «فار» و «فاراب » برای واحد سنجش لگاریتمی موسیقی (معرف نسبتی برابر 00209ر0 لگاریتم که پیشنهاد فارابی بوده است ؛ برکشلی ، 1357 ش ، ص 195ـ196) که در 25 اسفند 1353 به تصویب انجمن فیزیک ایران رسید، نمونه هایی از این امر است (همو، 1366 ش ، ص 48؛ همو، 1357 ش ، ص 196(

سرانجام برکشلی در صبحگاه 29 دی 1366 درگذشت و در قبرستان امامزاده عبداللّه رِی به خاک سپرده شد.

منابع : «استاد دکتر محمود حسابی : رهگشای فیزیک نوین در ایران »، کیهان فرهنگی ، سال 4، ش 7 (مهر 1366) ؛ مهدی برکشلی ، اندیشه های علمی فارابی دربارة موسیقی ، تهران 1357 ش ؛ همو، «فرهنگ و تمدن : حقایق متمایز»، کیهان فرهنگی ، سال 5، ش 10، (دی 1367) ؛ همو، گامها و دستگاههای موسیقی ایرانی ، تهران 1355 ش ؛ همو، «موسیقی »، در ایرانشهر ، تهران 1342ـ1343 ش ؛ همو، «نفوذ علوم و هنرهای اسلامی بر فرهنگ غرب »، کیهان فرهنگی ، سال 4، ش 12 (اسفند 1366) ؛ مجید کیانی ، هفت دستگاه موسیقی ایران ، تهران 1368 ش ؛ لارنس کینزلر، آر. فرای آستین ، مبانی آکوستیک ، ترجمة ضیاءالدین اسمعیل بیگی و مهدی برکشلی ، تهران 1364 ش ؛ «ناشناخته تر از آنچه بود : مرحوم دکتر مهدی برکشلی »، کیهان فرهنگی ، سال 4، ش 11 (بهمن 1366) ؛ حبیب اله نصیری فر، مردان موسیقی سنتی و نوین ایران ، تهران 1369ـ1371 ش ؛ نغمه های زیبا : دومین نشریة انجمن موسیقی ملی ، تهران 1323 ش .

/ سیدعلیرضا میرعلی نقی /
دايره المعارف اسلامي