اصطلاحات عروض (بحر)

[arian]

بحر 1) بحر (اصطلاح عروض) ، هر کیفیت وزنیِ حاصل از تکرار یا ترکیب یک یا چند پایة عروضی . خواجه نصیر طوسی (ص 11) ، آن را حاصل از تکرار ارکان می داند. شمس قیس رازی (ص 76) در وجه تسمیة بحر عروضی به بحر، سعت و کَثْرَت آن را در اشتمال بر اوزان مختلف و انواع متفاوت ، گوشزد می کند،

زیرا «تحت هر یک ، به واسطة ازاحیفی که به اجزاء آن لاحق می گردد، انواع شعر حاصل می گردد». گروهی ، بحور را اوزانی می دانند که عرب مدار شعرش را بر آنها قرار داده است (دمامینی ، ص 22).

بحر از نظر عروض سنّتی . عروضیان قدیم ، خلیل بن احمد (بنیانگذار عروض عرب) و پیروان او، هشت پایة اصلی در نظر گرفته اند. این پایه ها که به زبان سنت ، افاعیل نامیده می شوند، عبارت اند از: مفاعیلن ، مستفعلن ، فاعلاتن ، مفاعَلَتن ، متفاعلن ، فعولن ، فاعلن ، مفعولاتُ. از ترکیب این افاعیل یا تکرار هر یک ، آهنگهای گوناگونی به نام بحر پدید می آید. اگر افاعیل مزبور بدون تغییر، تکرار یا ترکیب شود، بحور حاصل را سالم ، و اگر تغییراتی یافت آن بحور را مُزاحَف می نامند. هر تغییری ، اعمّ از زیادت یا نقصان ، نامی دارد و هر رکنی بنا به تغییراتی که می یابد، لقب یا القابی پیدا می کند.

افاعیل ، خود از اجزای کوچکتری تشکیل شده اند که سبب و وتد و فاصله یا ارکان عروض ، نامیده می شوند. عروضیان ، اسباب و اوتاد را کوچکترین اجزای شعری می انگاشتند و بحث از نفْس حروف متحرک و ساکن را، هرچند اجزای اولیّه و سازندة سخن است ، خارج از بحث عروض می دانستند. آنان ترکیباتی خاص از حروف متحرک و ساکن را، اجزای اصلی و سازندة افاعیل هشتگانه می شمردند. آن ترکیبات عبارت اند از: سببِ خفیف و ثقیل ، و وتد مجموع و مفروق .

قدما، آهنگهایی را که از ارکان سالم پدید آمده ، اصلی و دیگر آهنگها را فرعی می انگاشتند. بعضی از محققان معاصر عروض سنتی را مورد انتقاد قرار داده اند. از جمله خانلری (ص 165) در تعریف بحر می گوید: «در علم عروض ، اجناس وزن را بحر می نامند». به نظر خانلری (ص 175-179) ، وزنهایی را می توان همجنس خواند که دارای دو شرط باشند: 1) نسبت میان هجاهای کوتاه و بلند آنها در قطعات مساوی همانند باشد؛ 2) نظم این هجاها در سلسله ای که از آن جدا شده اند، یکسان باشد. مثلاً در وزن هزج ، چهار بار مفاعیلن (U - - -) ، در وزن رَجَز، چهار بار مستفعلن (- - U -) ، و در وزن رَمَل چهار بار فاعلاتن (- U - -) ، نسبت هجاهای کوتاه و بلند، مساوی است ؛ یعنی هر یک شانزده هجا دارد و در هر یک چهار هجای کوتاه و دوازده هجای بلند وجود دارد. اما، وزنِ فعلاتن چهار بار با فاعلاتن چهار بار که در عروض قدیم از یک جنس شمرده شده ، از دو جنس مختلف اند و جامعی میان آنها نیست. اساس بحر و تشکیل بحور از نظر خانلری (ص 160) ، ده پایه است : 1) U - 2) - U 3) U U 4) - - 5) U - - 6) U U - 7) - - - 8) U - U 9) - U - 10) - U U. از نظر نگارنده ، پایه های 2، 3، 8 و 10 صحیح نیستند، زیرا به هجای کوتاه ختم شده اند. در حالیکه ، همانطور که وزیری و فرزاد نیز گفته اند، پایه باید به هجای بلند ختم شود تا کیفیت موسیقایی پیدا کند. خود خانلری (ص 158) در تعریف پایه می گوید: «مجموعة چند هجا که به وسیلة یک تکیه یا یک ضرب قوی به هم متّصل شوند... ». این ضرب قوی از ویژگیهای ایقاع است و در شعر، هجای بلند جایگزین آن می شود.

خانلری (ص 161) همة اوزان (بحور) فارسی را نتیجة تکرار یک یا چند پایه می داند. وی ، پانزده جنس وزن ، یعنی پانزده سلسله ، در اوزان شعر فارسی یافته است (ص 184). خانلری اوزان را تام یا ناقص می داند. در اوزان تامّ، شمارة هجاها درست به اندازة شمارة هجاهای دایره است و اوزان ناقص اوزانی است که یک یا چند هجا، کمتر از دایره دارد. وی اوزان تامّ را نوع مستقل شمرده و اوزان ناقص را از متفرّعات اوزان دیگر قرار داده است (ص 185). از هر بحر تامّی ، بر حسب اینکه یک یا چند هجا از آخر وزن کم شود، فروعی چند به دست می آید.

فرزاد بحور شعری را براساس 23 پایه می داند که همة آنها، با دگرگونیهایی ، از یک پایه که پدر پدرهای ارکان نامیده می شود، یعنی مفعولاتن (- - - -) گرفته شده است. او گروههای متمایزی را که از هجاهای عروضی تشکیل شده باشد ارکان می نامد و مانند وزیری معتقد است که پایه حتماً باید به هجای بلند ختم شده باشد (ص 8). فرزاد (ص 18) هر وزن کامل فارسی را مرکّب از چهار رکن کامل می داند. در بحرسازی ، گاهی فقط یک رکن چهار بار تکرار می شود، مثل مفاعیلن چهار بار. در بعضی موارد نیز دو رکن مختلف ، یکی پس از دیگری می آید و هر دو رکن ، به همان ترتیب نیمة اول ، در نیمة دوم تکرار می شود، مثل مفاعلن فعلاتن دو بار. فرزاد (همانجا) ، اشتقاق وزنی از وزنی دیگر را به یکی از این طرق ممکن می شمارد: اشتقاق رکن اساسی وزن دوم از رکن اساسی وزن پدر؛ آمدن رکن متفاوتی به جای رکن اول (و سوم) یا دوم (و چهارم) وزن پدر؛ حذف هجای آخر از وزن پدر؛ حذف رکن اول و هجای آخر از وزن پدر؛ حذف قسمتی از نیمة اول وزن پدر. از روش خانلری و فرزاد در طبقه بندی بحور نقد شده است (نجفی ، ص 600، 602).

حمیدی (ص 35ـ39) ، از ترکیب اسباب و اوتاد و فواصل ، ترکیب لفظی «متفاعلاتان » را پی ریخته و آن را «حلقة مفقوده » نامیده است. به اعتقاد او، با تکرار ارکان مختلف آن به گونه های مختلف (تکرار یک رکن یا ترکیب دو رکن مختلف با هم) ، بحور گوناگونی پدید می آید.

گاه ترکیب دو یا سه جزء از دو یا سه بحر، ترکیبی تازه و بحری نو پدید می آورد.