ساز تار

[arian]

تار ، نوعی ساز زهی ـ زخمه ای ایرانی . تار (در لغت به معنای سیم یا رشته) یکی از سازهای اصلی موسیقی ردیف دستگاهی ایرانی از دورة قاجار تاکنون است. این ساز از دو محفظة طنینیِ متصل به هم به نامهای کاسه و نقاره و یک دسته تشکیل شده است. اندازة نقاره از کاسه کوچکتر است و دستة تار بدان وصل شده است. جنس کاسه و نقاره و دستة تار عمدتاً از چوب توت است. بر درازای دسته از دو سو دو نوار سفید، بیشتر از جنس استخوان شتر یا عاج ، چسبانده می شود (شیرازی ، ص 382). روی دهانة کاسه و نقاره ، پوست برة نوزاد کشیده می شود که طنین و زنگ خاص صدای تار بیشتر به این بخش از ساز برمی گردد. سیمهای تار در منتهاالیه دسته ، بر روی کاسه ، به سیمگیر بسته ، و از روی یک پل از شاخ حیوانات ــ که به آن خَرَک می گویند ــ رد می شوند و با گذشتن از روی دسته و برآمدگی انتهای آن (شیطانک) به درون جعبه ای حاوی گوشیهای ساز می روند و دور گوشیها پیچیده می شوند. روی دستة تار، پرده ها بسته می شوند که از زِه (روده) یا نخ جراحی اند و جای صداها (نُتها) را مشخص می کنند. مضرابِ تار، از یک گلولة مومی کوچک و قطعه فلزی تراشیده شده و آبداده تشکیل می شود. جنس این فلز از برنج یا همبسته های دیگر است. اندازة دسته و کاسه و نقارة تار، به دلخواه ، متفاوت ساخته می شود.

تار امروزه شش سیم دارد: دو سیم سفید، دو سیم زرد از جنس برنج ، یک سیم زنگ و یک سیم بم از جنس برنج . سیمهای سفید و سیمهای زرد، دوبه دو کوک می شوند. تار تا اواخر دورة قاجار، پنج سیم داشت و اضافه کردن سیم ششم میان سیم زرد و بم را کار غلامحسین درویش خان * (متوفی 1305ش) دانسته اند (خالقی ، بخش 1، ص 321). معمولاً در تار، دو سیم سفید منطبق بر دُ (Do) ، دو سیم زرد منطبق بر سُل (Sol) با فاصلة پنجم ، سیم زنگ با فاصلة هشتم و سیم بم به دلخواه نوازنده کوک می شود (ملاّ ح ، ص 150؛ ستایشگر، ذیل واژه). در تارنوازی ، به شرط مهارت ، می توان انواع کیفیتهای اجرایی ــ متصل و منفصل ــ را از کار درآورد. «تک »های واضح و شفاف آن در صورت مهارت نوازنده و تداوم صحیح به صورت «ریز»، می توانند صدای ساز کششی (آرشه ای) را تداعی کنند (رجوع کنید به ملاّ ح ، ص 153ـ 154). وسعت تار دو هنگام ونیم است. بعد از اینکه موسیقیدان مشهور عصر رضاشاه ، علینقی وزیری * (متوفی 1358ش) ، دسته را تا روی نقاره امتداد داد، چند صدای دیگر به وسعت آن افزوده شد.

نوازندة تار با دست راست مضراب ، و با دست چپ ، پرده ها را می گیرد و با مضراب روی سیمها ــ بیشتر در محوطة کاسه ــ می نوازد. شیوة در دست گرفتن تار به هنگام نوازندگی متفاوت است و از همین رو تارهای متفاوتی ساخته شده است. تعدادی از تارهای دورة قاجار، ساختة یحیای اول ، کوچکتر و گاه در برشهایی متفاوت با تارهای بعد از خود بود (لطفی ، ص 239). این تارها که به «سینه ای » معروف اند، برای قرار گرفتن روی سینة نوازنده و نواختن با دست در حالی که ساعدها رو به بالاست ، ساخته شده اند. شیوة مضراب زدن و پرده گیری آنها نیز با تارهای دیگر متفاوت است. بسیاری از عکسهای دورة قاجار، نوازندگان را بدینگونه در حال نوازندگی نشان می دهد. امروزه حجم کاسه و نقارة تار بزرگتر و امکانات آن نیز متفاوت است. این تارها را روی پای راست می گذارند و هنگام نواختن آن دستها و سر نوازنده رو به پایین است (برای اطلاع بیشتر رجوع کنید به همان ، ص 237ـ239).

شیوه های نوازندگی تار، متنوع است. همة آنها فنون و نحوة بیان مشترکی دارند، غیر از روش جدیدی که علینقی وزیری با استفاده از آموخته های خود از موسیقی غربی ، در پیش گرفت. مطرحترین شیوه های تارنوازی در قرن حاضر به طورخلاصه عبارت است از: 1) شیوة سنّتی دورة قاجار، که در آن دوره خانوادة فراهانی (آقاعلی اکبر و آقاغلامحسین و آقاغلامرضا و میرزا حسینقلی و میرزا عبداللّه) سردمدار آن بودند. 2) شیوة سنّتی با اندکی گرایش متجددانه و با تجدیدنظر در بعضی فنون ، که درویش خان شاخص آن است و شاگردان وی ، مرتضی نی داوود و ارسلان درگاهی و موسی معروفی و نورعلی برومند بوده اند. 3) شیوة مدرسه ای با استفاده از بعضی فنون غربی که با بعضی خصوصیات اجرایی موسیقی ایرانی متناسب است ؛ مؤسس این شیوه علینقی وزیری بود و برخی شاگردان وی ، از جمله حسین سنجری و سلیمان سپانلو و عبدالعلی وزیری ، آن را ادامه دادند و بیشتر به کار گروه نوازی می آمد. 4) شیوة مبتنی بر بیان سنّتی ، اما نازلتر از شیوة مکتب فراهانی که در اصفهان ، خانوادة شهناز (شعبان و جلیل و حسین) و در تهران ، شکراللّه قهرمانی و بعدها عبدالحسین شهنازی و لطف اللّه مجد و فرهنگ شریف ، نمونه های آن به شمار می آمده اند.

اغلب موسیقیدانان معاصر ایرانی با تار آشنا بوده اند و آن را مناسبترین ساز برای اجرای حالات و کیفیات موسیقی ایرانی دانسته اند. از زمان تثبیت نهایی موسیقی ردیف دستگاهی به عنوان زبان رسمی موسیقی ایران در 150 سال پیش ، تار مهمترین ساز موسیقی ایرانی بوده است. تار هم در تک نوازی و هم در گروه نوازی کاربرد دارد. تار از حیث دقت در نشان دادن فواصل پرده های موسیقی ایرانی مورد توجه محققان است.

بعضی محققان با مطالعة عکسهای به جا مانده از تارهای قدیم و گاه با دستیابی به نمونه های آن ، تلاش کرده اند تا از روی اندازة بین پرده های روی دستة تار به نظام فواصل موسیقی قدیمی پی ببرند (کیانی ، ص 162ـ174). تار در بین سازهایی که قادرند یک دور کامل فواصل موسیقی ایرانی را نشان دهند، از بیشترین امکانات برخوردار است (رجوع کنید به لطفی ، ص 230).

در 1299ش / 1920 در برلین علینقی وزیری اولین کتاب آموزش تار را با نام دستور تار نوشت و چاپ کرد. سپس در 1313ش در تهران دستور جدید تار و سه تار از همو به چاپ رسید. از آن به بعد دستورهای آموزشی و قطعات نغمه نویسی شدة مختلفی برای تار نوشته شده است.

منابع : علاوه بر اطلاعات شخصی مؤلف ؛ روح اللّه خالقی ، سرگذشت موسیقی ایران ، بخش 1، تهران 1353ش ؛ مهدی ستایشگر، واژه نامة موسیقی ایران زمین ، ج 1، تهران 1374ش ؛ مجید کیانی ، هفت دستگاه موسیقی ایران ، تهران 1371ش ؛ محمدرضا لطفی ، «بنیادهای نوازندگی تار»، در کتاب سال شیدا: مجموعه مقالات موسیقی ، ویژه ی پژوهش در فرهنگ ایران ، گردآورنده محمدرضا لطفی ، تهران : کتاب خورشید، 1378ش ؛ حسینعلی ملاّ ح ، فرهنگ سازها ، تهران 1376ش ؛

Nasser Shirazi, „Building the tar”, American lutherie, no. 10 (summer 1987).

/ سیدعلیرضا میرعلی نقی /
دايره المعارف اسلامي