آشنایی گام به گام با دستگاههای موسیقی

[fagher]

سلام به همه دوستان...
از اونجایی که خیلی از ما کسایی که، موسیقی سنتی رو دوست داریم _حالا شاید ساز هم بزنیم_ از دستگاه های موسیقی اطلاعات کافی نداریم و اکثر تعریف هایی هم که میشه خیلی گنگ و نا مفهومه تصمیم گرفتم که اینجا این پیشنهاد رو بدم که به بررسی دستگاه ها بپردازیم و هر چیزی که میشه راجع به هفت دستگاه موسیقی بیان بشه رو مطرح کنیم تا کسایی که اطلاعات کافی ندارن اطلاعات کامل و جامعی داشته باشن...
برای این کار ابتدا بهتره خیلی ساده بیان کنیم که دستگاهها چی هستن بعد قسمت های کوچکی رو که دستگاه از اون تشکیل شده بیان کنیم و همه زیر و بم دستگا هها رو بکشیم بیرون و اینجا بیان کنیم حتی کوچکترین چیز ممکن ...
البته بهتره که از آسون ترین دستگاه شروع کنیم که به نظر من ماهوره یه چیز دیگه هم لازمه که اینجا بگم لطفا برای جلوگیری از گیج شدن خودمون هیچ چیزی رو بدون دادن ساده ترین تعریف ممکن بیان نکنیم تا دیگه من و امثال من مشکلی در این رابطه نداشته باشیم ...
خوب حالا اگه چیزی مونده که خواسته باشین بگین، بگین اگه نه هم یک تعریف از دستگاه (خیلی ساده) داده بشه و شروع بحث.

[endvb6]

خیلی بحثه جالبی رو مطرح کردین. امیدوارم دوستان و اساتید بیان و بنویسن تا ما هم لذت ببریم. ممنون

[arman405]

با سلام

بنده هم از اساتید تقاضا دارم این بحث رو پیگیری کنند. ممنون از پیشنهاد خوبتون

[Arman_awn]

خوب...

اول اینکه، خواهشاً به جای موسیقی سنتی بفرمایید موسیقی ملی یا ایرانی ، چون لطفظ سنت، تحجر گرایی رو در خودش نهان داره و این چیزیه که در موسیقی کاملاً منفور هست و موسیقی رشد می کنه وقتی که نوآوری و بدعت در راه درست خودش اعمال بشه.

و اما، می خوام نسبتاً کامل در حد حوصله ی یک پست توضیح بدم؛
__________________________________________________ _

بحث دستگاه های ایرانی: شاید اولین چالش در برخورد با کلمه دستگاه، اسمش باشه که چرا بهش می گن دستگاه. دستگاه، یعنی محل گذاشتن دست از نظر لغوی. از نظر موسیقیایی، چون محل گذاشتن انگشتان در هر دستگاه از موسیقی ایرانی با دستگاه دیگر تفاوت داشته، به اصطلاح هر بخش از موسیقی ایرانی رو دستگاه یعنی محل های بخصوص گذاشتن دست روی دسته ساز نام گذاری کردند.

اگر بخوایم در یک جمله بگیم دستگاه چیه، دستگاه یعنی حال و هوا. این دقیقاً اولین چیزیه که از شنیدن هر دستگاه به ذهن انسان متبادر می شه. در اکثر کتب موسیقی یا رساله ها و مقالات، تعاریف دستگاه کمی گنگ هستند. اما در کل می دونید که احساسی که شنونده از هر دستگاه پیدا می کنه کاملاً با دستگاه دیگه فرق داره البته در برخی موارد این فرق عمده هست و در برخی موارد جزئی.

موسیقی ایران، بنا ردیف ها و روایت هایی که هست و کارهایی که افرادی مثال علی نقی خان وزیری و امثالهم انجام دادند، به هفت دستگاه و پنج آواز تقسیم می شه. در برخی از روایت ها (چیزی نمونده فک کنید بحث مذهبی داریم انجام می دیم!) به موسیقی دوازده مقامی اعتقاد هست. یعنی میگن که آوازها هم خودشون دستگاه هایی مستقل هستند که از جهاتی که حالا این جا جاش نیست به نظر من صحیح تر از فرضیه هفت دستگاه و پنج آواز هست هر چند که هفت و پنج رواج بسیار بیشتری داره.

دستگاه ها عبارتند از: 1-شور 2-ماهور 3- سه گاه 4-چهارگاه 5-راست پنجگاه 6-همایون 7-نوا
آوازها عبارتند از: 1-دشتی 2-بیات ترک 3-افشاری 4- بیات اصفهان 5-ابوعطا

حال، اگر بخوایم بگیم که کدوم آواز ها متعلق به کدوم دستگاه ها هستند ترتیب به این صورت میشه:

1- شور >> آواز افشاری، بیات ترک، ابوعطا، دشتی
2- همایون>> بیات اصفهان
3- ماهور>> راست پنج گاه (تقصیر من نیست، خیلی ها معتقدند که راست پنجگاه آوازی هست متعلق به ماهور)

همانطور که می بینید، شور ام المقام یعنی مادر آواز ها هم خوانده شده، چون قسمت عمده ای از موسیقی ایرانی در دستگاه شور نمود پیدا می کند و به عکس، دستگاه نوا مهجور ترین دستگاه ایرانی هست، یا مثلاً راست پنجگاه. بعضی از دستگاه ها آواز به اون معنای تعریفی ندارند مثل سه گاه اما گوشه های مشهوری دارند که مثلاً مخالف در سه گاه (هر چند بیشتر به شور و گاهی به بیات اصفهان شبیه هست!)

در موسیقی غربی، تونالیته ها با گام ها مشخص می شوند، یعنی حال و هوا با گام ها مشخص می شود. گام های ماژور و مینور که از هر هفت نت موسیقی می توان این گام ها را ساخت. اما در موسیقی ایرانی بحث پیچیده تر است، چون در موسیقی ایرانی اولاً نت هایی با عنوان نت شاهد، ایست و ... موجود هستند که در تونالیته تاثیر دارند، و ثانیاً وجود ربع پرده که نواختن برخی از دستگاه بدون ربع پرده غیر ممکن است.

برخی از دستگاه ها در حالت اوریجینال (!) ربع پرده ندارند، مثل دستگاه ماهور، راست پنجگاه، و آوازهایی مثل آواز دشتی و اصفهان. آهنگ های ایرانی که با سازهایی مثل گیتار و پیانو نواخته می شود قطعاً در این دستگاه ها و آوازهاست که ربع پرده ندارند مگر این که برای گیتار با چوب کبریت فرت ربع بسازیم یا پیانو رو ایرانی کوک کنیم !!!
همین دستگاه ها اگر وارد گوشه های خاصی شوند، ربع پرده خواهند داشت. مثلاً ماهور در گوشه ی دلکش یا دشتی در دیلمان...

اما می رسیم به حال و هوا:
خب، تا اینجا بیشتر به مفاهیم پرداختیم، اما حالا از حال و هوا می خوایم حرف بزنیم. مختصر و مفید:

1- شور: حزن و اندوه عاشقانه از نوع جانسوز! >>> آتشی ز کاروان جدا مانده، استاد علی تجویدی
2- ماهور: شادی و فرح فراوان >>> مرغ سحر
3- همایون: غمی شکایت گونه >>> تو ای پری کجایی، همایون خرم یا کیه کیه در می زنه از بانو پوران
4- نوا: عرفان و سیر و سلوک عارفانه >>> اثر جاودان نینوا، از حسین علیزاده (ارکستر خانواده ویولن و نی)
5- سه گاه: سوز و غم الهی و عارفانه >>> رسوای زمانه از الهه
6- چهارگاه: شادی متعادل و هدفمند، حس سلحشوری >>> بادا بادا مبارک بادا...
7- راست پنجگاه: همون ماهور فقط ... >>> اجرای محمد رضا لطفی، شجریان و ناصر فرهنگفر در جشن هنر شیراز

8- بیات ترک>>> اذان جاودان موذن زاده اردبیلی در گوشه ی روح الارواح
9- بیات اصفهان >>> یک غم نوستالژیک، غم غربت، غم عشق و ناز معشوق، دلم می خواد به اصفهان برگردم، معین یا می زنم فریاد هر چه باداباد از هایده یا بوی جوی مولیان از بنان و مرضیه با آهنگسازی استاد بدیعی
10- ابوعطا>>> اشکم دونه دونه از بانو پوران
11- افشاری >>> به اون صورت چیزی که زیاد شنیده باشم به صورت آهنگ تو ذهنم نیست اما تا دلتون بخواد در برنامه های تکنوزان و گل ها در مایه افشاری موجود هست. مناجات های فارسی هم اکثرا در این آواز هستند (مثنوی شجریان برای دم افطار)
12- دشتی >>> محزون ترین نغمه های ایرانی در این آواز هستند. زرد ملیجه از استاد صبا، به سوی تو و گذشته ها هر دو از کوروس سرهنگ زاده با آهنگسازی استاد بدیعی در این آواز هستند. البته آثار پاپ مثل آهنگ های پاپ هایده و معین قریب به 60 درصدشون دشتی هست. البته اگر Leading Note یا نت هدایت کننده ی گام دو ماژور یا ماژورهای دیگه رو محور قرار بدیم و یه حالی هم به کوک بدیم میشه دشتی رو در گام های بین المللی زد.

خب این ها یک بحث کلی روی دستگاه ها بود.

امیدوارم که مفید بوده باشه. همچنین امیدوارم بقیه دوستان هم بیان و به تکمیل بحث کمک کنند.

انشاالله در فرصت بعدی به گوشه ها هم خواهیم پرداخت و البته مباحث تکمیلی...

الان هم محض اطلاع ساعت 2:38 بامداد هست که دارم تایپ می کنم... دیگه پلکام رو هوا نمی ایسته وگرنه حتماً
بحث رو ادامه می دادم...


فعلاً...

[fagher]

البته نمیشه گفت که شور غمگینه یا اصلا هر دستگاه دیگه ای، به قول آقای مشکاتیان موسیقی ایرانی غمگین نیست فقط آهنگسازها بودن که آهنگ غمگین ساختن ،توی همین شور ما ای ایران اثر استاد خالقی رو داریم به نظر من که غمگین نیست.
یک قسمت شما حرف از نت شاهد و نت ایست به میان آوردید فکر کنم بهتره یه تعریفی از اونها هم بدیم.
نت شاهد: نتیه که توی دستگته از بقیه نتها بیشتر تکرار میشه(نمیدونم درست گفتم یا نه)

[Arman_awn]

صدالبته که فرمایش شما درسته. غمگین بودن یا نبودن علاوه بر دستگاه و مایه به ریتم بستگی فراوان
داره. در مایه ی دشتی می توان چهار مضراب هایی نواخت که به راحتی شادی فراوان در مخاطب ایجاد
کند. همین ای ایران با آن لحن حماسی، در دشتی ساخته شده.

نت شاهد به نتی می گن که محور قرار بگیره یعنی قطعه و آهنگ دور و بر اون نت گردش بکنه و نه صرفاً
تکرار اون نت.

[endvb6]

نت ایست هم نتیه که قطعه روی اون می ایسته.

[M_T]

نت ایست هم نتیه که قطعه روی اون می ایسته.

منظورتون تونیک؟ه یا نت پنجم؟ که غالبه یعنی قطعه روی اون می چرخه.
مشکل من اینه تئوری موسیقی رو به انگلیسی یاد گرفتم و اسامی فارسی رو بلد نیستم درست.
چون رشتم هم زبان بوده دیگه اینطوری شده فارسی حرف زدن هم یادمون رفته مثل کلاغه که اومد راه رفتن کبک رو یاد بگیره و ... بله دیگه.

[bardyaa]

منظورتون تونیک؟ه یا نت پنجم؟ که غالبه یعنی قطعه روی اون می چرخه.
مشکل من اینه تئوری موسیقی رو به انگلیسی یاد گرفتم و اسامی فارسی رو بلد نیستم درست.
چون رشتم هم زبان بوده دیگه اینطوری شده فارسی حرف زدن هم یادمون رفته مثل کلاغه که اومد راه رفتن کبک رو یاد بگیره و ... بله دیگه.

یه نگاهی به [ میهمان گرامی برای مشاهده لینک ها نیاز به ثبت نام دارید] بنداز؛ ولی شیطنت نکن! فعلاً، همچنان در «مقدمات» می‌پلکیم ـــ شکل تکوین ردیف، بستگی‌های بیرونیش و از این حرفا. این سؤال ــ که قاعدتاً باید ذیل «نظریه‌های ساختار مودال ردیف» ببینیمش ــ یه‌کم «زود»ه.

[fagher]

arman شما که میخواستی گوشه ها رو هم مطرح کنی. من یکی که منتظرم .

[Arman_awn]

وقتی هیچ کدوم از اساتید به خودشون زحمت نمی دن که بیان و تو بحثی که اهمیتش از خیلی
از بحث های غیر مفید دیگه بیشتر هست، نظراتشون رو بفرمایند و به پربار شدن بحث کمک کنن،
دیگه برای آدم انگیزه ای نمی مونه. خودم بارها خواستم تاپیک هایی بزنم و در مورد چیزهایی بحث
بکنم اما وقتی دیدم هیچ کسی خریدار نیست و ... دیگه پشیمون شدم از این کار.

بازم به چشم، ایشاالله اگر سر فرصت به زودی بحث گوشه ها و بقیه بحث رو ادامه می دیم.

[asemuneshab]

با درود بي كران
كوتاهي مار ا در ارسال پيام تشكر و قدرداني از زحمت هاتون به پاي نداشتن مشتري نگذاريد.
مطالبتون واقعاً كاربردي و مفيد هستند و به نوبه خودم صميمانه به خاطر همه زحمت هاتون تشكر و قدر داني ميكنم.
در مورد شركت در بحث هم (باز به نوبه خودم) چيزي در چنته نداريم و انصافاً تا شما بزرگواران اهل فن تشريف داريد ما را شرط ادب ،حكم بر نشستن و آموختن مي كند.
براي همه اساتيد،هنرمندان و هنردوستان موسيقي آرزوي بهترين ها را دارم.

[asemuneshab]

وقتی هیچ کدوم از اساتید به خودشون زحمت نمی دن که بیان و تو بحثی که اهمیتش از خیلی
از بحث های غیر مفید دیگه بیشتر هست، نظراتشون رو بفرمایند و به پربار شدن بحث کمک کنن،
دیگه برای آدم انگیزه ای نمی مونه. خودم بارها خواستم تاپیک هایی بزنم و در مورد چیزهایی بحث
بکنم اما وقتی دیدم هیچ کسی خریدار نیست و ... دیگه پشیمون شدم از این کار.

بازم به چشم، ایشاالله اگر سر فرصت به زودی بحث گوشه ها و بقیه بحث رو ادامه می دیم.

با درود بي كران
كوتاهي مار ا در ارسال پيام تشكر و قدرداني از زحمت هاتون به پاي نداشتن مشتري نگذاريد.
مطالبتون واقعاً كاربردي و مفيد هستند و به نوبه خودم صميمانه به خاطر همه زحمت هاتون تشكر و قدر داني ميكنم.
در مورد شركت در بحث هم (باز به نوبه خودم) چيزي در چنته نداريم و انصافاً تا شما بزرگواران اهل فن تشريف داريد ما را شرط ادب ،حكم بر نشستن و آموختن مي كند.
براي همه اساتيد،هنرمندان و هنردوستان موسيقي آرزوي بهترين ها را دارم.

[bardyaa]

با درود بي كران
كوتاهي مار ا در ارسال پيام تشكر و قدرداني از زحمت هاتون به پاي نداشتن مشتري نگذاريد.
مطالبتون واقعاً كاربردي و مفيد هستند و به نوبه خودم صميمانه به خاطر همه زحمت هاتون تشكر و قدر داني ميكنم.
در مورد شركت در بحث هم (باز به نوبه خودم) چيزي در چنته نداريم و انصافاً تا شما بزرگواران اهل فن تشريف داريد ما را شرط ادب ،حكم بر نشستن و آموختن مي كند.
براي همه اساتيد،هنرمندان و هنردوستان موسيقي آرزوي بهترين ها را دارم.

برادر، اصل پست آرمان چی شد؟!

فکر می‌کنم که اینجا عمدتاً پاتوق من و ویشتاسب بود. من که نبودم، ویشتاسب کمی دنبال کرد و دیگه موضوع مرد. حالا من هستم، ان‌شاءالله می‌شه ویشتاسب رو هم دوباره دید، و امیدوارم که یه تکونی بخوره. قدیم و ندیم، بخش سنتی رونقی داشت و اینقدر بی‌حال نبود.

اما، از اینا گذشته، برادر، اون «اساتید» کی‌ن غیر خود آرمان و بقیهٔ آدمایی که بالاخره بیشتر از دیگران کار کردن؟ و، تازه، اون «استاد» فوق‌الذکر، «چو درد در تو نباشد، چه را دوا بکند»؟ تو فروم که بنا نیست مقاله بذاریم! قرار این بود که ملت یه‌چیزی رو بخونن، بعد ابهام‌هاش رو مشخص کنن و بگن و سعی کنیم رفعش کنیم. غیر از ویشتاسب (و کمی ZOZ. VB. ZOZ) ، کی این کار رو کرد و جواب نگرفت؟

حالا، باز هم بسم‌الله: اگه کسی هست که علاقه‌ای به موضوع داره، پستای قبلی رو بخونه و ابهام‌هاشون رو مطرح کنه. اگه سواد من نرسید و کسی هم جواب نداد، یه «نمی‌دونم» باشه حق سؤال‌کننده بر گردن من!

[arman405]

سلام آرمان جان

دوست عزیز و مهربان شما مطمئن باش ارزش کاری که میکنی بر هیج کس پوشیده نیست مخصوصا کسانی مثل من که ناآشنا هستن و تشنه یادگیری.

پس بدون که بیهوده نیست زحماتت و بی شک کمک شایانی برای همه خواهد بود. اساتید هم انشاالله به زودی تجربیاتشون رو بیان میکنن.

پس به خاطر دوستان تازه کار و چشم براه نا امید نشو.

منتظر هستیم.

[endvb6]

این مطلب ها نمی دونم از کجا تو سیستمم save شده بود. خلاصه کم کم میزارمشون. امیدوارم استفاده کنین:

دستگاه های امروزهء موسیقی ایران :
در حال حاضر موسیقی شامل هفت دستگاه است :
شور ، سه گاه ، چهار گاه ، همایون ، ماهور ، نوا ، راست پنجگاه .

1-دستگاه شور:در آمد ها ، رهاب ،نغمه ،زیر کش سلمک، گلریز ، صفا ، بزرگ ، دو بیتی ، خارا ، قجر ،ملا نازی ،حزین ، عزال ، مجلس افروز ، شهناز ، قرچه ، رضوی ، عاشق کش ، حاجی حسینی ، بسته نگار ، قطار ، قرائی ، بیات ترک ، دو گاه ، فیلی ، شکسته ، جامه داران ، مهدی ضرابی ، روح الارواح ، ابوعطا (سارنگ) و سیخی ، حجاز ، چهار پاره(چهار باغ) ، گبری ، دشتی ، بیدگانی ، گریلی ، افشاری ، گوشهء عراق ، مثنوی .
2-دستگاه ماهور:در آمد ها،داد ، مجلس افروز ، خسروانی ، دلکش ، خاوران ، طرب انگیز ، نیشابوری ، نصیر خانی (طوسی) ، آذر بایجانی ، فیلی ، زیر افکند ، ابول ، حصار ماهور ، نیریز ، نهیب ، عراق ، محیر ، آشورا وند ، اصفهانک ، حزین ، نغمه ، زنگوله ، راک کشمیر ، راک عبداله ، ساقی نامه، صوفی نامه ، کشته مرده .
3-دستگاه چهار گاه : در آمد ها ، پیش زنگوله ، زنگوله ، نغمه ، زابل ،بسته نگار ، مویه ، حصار ، مخالف ، مغلوب ، حدی ، پهلوی ، رجز ، منصوری .
4-دستگاه سه گاه :در آمد ها ، زابل ، زنگ شتر ، رهاب ، مسیحی ، شاه ختائی ،تخت طاقدیس.
5- دستگاه همایون :در آمد ها ، موالیان ، چکاوک ، طرز ، بیداد ، نی داوود ، باوی ، ابو الچپ ، لیلی و مجنون ،راوندی ، نوروز عرب ، نوروز صبا ، نوروز خارا ، نفیر ، فرنگ ، شوشتری ، جامه دران، بختیاری ، موالف ، عزال ، دناصری ، بیات اصفهان ، بیات راجع ، سوز و گداز ، راز و نیاز ، مثنوی .
6-دستگاه نوا :در آمد ها ، گردانیه ، نغمه ، بیات راجع ، عشاق ، حزین ، نهفت ، گوشت ، عشیران ، نیشابورک ، مجلسی ، خجسته ، حسین ، ملک حسینی ، بوسلیک ، نیریز .
7-دستگاه راست پنجگاه :در آمد ها ، زنگوله ، پروانه ، نغمه ، روح افزا ، خسروانی ، پنجگاه ، سپهر ، عشاق ، نیریز ، بیات عجم ، مبرقع ، قرچه ، بحر نور ، ابولچپ ، لیلی و مجنون ، راوندی ، نوروز ها نفیر ، فرنگ و عراق با تمام ملحقاتشان نیز در دستگاه راست پنجگاه نواخته می شوند .