** فرمول گام و پرده بندی دستگاههای موسیقی ایرانی **

[marzi_a1732]

مدت زیادیه که دوست دارم در مورد پرده بندی دستگاههای مختلف ایرانی برای شما دوستان بنویسم. راستش تشخیص دستگاههای ایرانی از روی گام مربوط به اونها صورت می گیره و اگر دستگاههای ایرانی توسط مدرس، صحیح و کامل به هنرجو منتقل نشه باعث میشه که برای درک و یادگیری موسیقی سنتی دچار مشکل بشه.
متنی که من می نویسم چیزی هست که از استاد عزیزم جناب آقای مهران مهتدی فرا گرفتم.
امیدوارم که همۀ دوستان از این متن استفاده کنند.

پرده بندی دستگاهها در سازهای مختلف با ویولن فرقی نداره و فقط قسمت کوک که در ادامه بیان شده مختص ویولنه.

به طور کلی در موسیقی سنتی ایران برای صدای خوانندگان زن و مرد دو نوع کوک داریم، چپ کوک برای خوانندگان زن و راست کوک برای خوانندگان مرد.
در کل کافیه که بدونید فرمول گام هر دستگاه چیه و با استفاده از این فرمول می تونید از هر نتی گام رو
شروع کنید و پرده بندی دستگاه رو بدست بیارید.
من در ادامۀ مطلب قصد دارم که پرده بندی هر دستگاه رو در پست های جداگانه بنویسم.


دوستان عزیزم این تاپیک فقط برای توضیح دادن پرده بندی دستگاهها هست و در مورد خود دستگاهها توضیح و تعریفی بیان نمیشه.
لطفا اگر اطلاعاتی در این زمینه دارید از بقیۀ دوستان دریغ نکنید.

با تشکر

[marzi_a1732]

قبل از اینکه پرده بندی دستگاهها رو توضیح بدم باید برخی مفاهیم رو تعریف کنم.
منظور از عبارت پرده که در پستهای بعدی اومده این هست که چه نتهایی از حالت بکار خارج می شن و به چه صورتی در میان.
نت شاهد نتیه که دستگاه حول محور این نت می چرخه یعنی بیشترین استفاده رو در دستگاه داره.
نت ایست نتیه که جمله های دستگاه به اون ختم میشن.
منظور از کوک ویولن هم اینه که سیم اول تا چهارم به ترتیب با چه نتی کوک میشن.

[marzi_a1732]

اولین دستگاهی که پرده بندیش رو توضیح میدم دستگاه شور هست. (فاصلۀ نوشته شده بین هر دو نت، فاصلۀ آنها از یکدیگر می باشد)

نت اول(نت شاهد) -- 4/3 پرده -- نت دوم -- 4/3 پرده -- نت سوم -- 4/4 پرده -- نت چهارم -- 4/4 پرده -- نت پنجم -- 4/2 پرده -- نت ششم -- 4/4 پرده -- نت هفتم -- 4/4 پرده -- نت هشتم(نت اول)

شور از می که یکی از پرکاربردترین شور در چپ کوک است:
پرده: فاسری
نت شاهد : می
نت ایست: می
کوک ویولن : می لا ر می
دلیل کوک کردن ویولن به صورت می لا ر می، اینه که در ویولن سنتی از مقوله ای به نام آکوردگیری استفاده می شه و ما در شور می از آکورد گرفتن سیم سوم و چهارم خیلی استفاده می کنیم.

شور از لا یکی از پرکاربردترین شورها در راست کوک است:
پرده: سی کرن
نت شاهد: لا
نت ایست: لا
کوک ویولن: ر لا لا سل

[marzi_a1732]

دستگاه بعدی که قصد دارم پرده بندیش رو بنویسم دستگاه دشتی هست که از لحاظ ساختار گام شباهت زیادی به دستگاه شور داره.

نت اول - 4/3 پرده - نت دوم - 4/3 پرده - نت سوم - 4/4 پرده - نت چهارم - 4/4 پرده - نت پنجم(نت شاهد) - 4/2 پرده - نت ششم - 4/4 پرده - نت هفتم - 4/4 پرده - نت هشتم(نت اول)

دشتی از می یکی از پرکاربردترین دشتی ها در چپ کوک است:
پرده: فا سری
نت شاهد: سی
نت ایست: می
کوک ویولن: می لا سی سل

دشتی از لا یکی از پر کاربردترین دشتی ها در راست کوک است:
پرده: سی کرن
نت شاهد: می
نت ایست: لا
کوک ویولن: می لا ر می - ر لا لا سل

[marzi_a1732]

دستگاه بعدی دستگاه ماهور:

نت اول(نت شاهد) - 4/4 پرده - نت دوم - 4/4 پرده - نت سوم - 4/2 پرده - نت چهارم - 4/4 پرده - نت پنجم - 4/4 پرده - نت ششم - 4/4 پرده - نت هفتم - 4/2 پرده - نت هشتم(نت اول)

ماهور از ر یکی از پرکاربردترین ماهورها برای چپ کوک می باشد که گام آن منطبق بر گام دو ماژور کلاسیک است:
پرده: فادیز، دو دیز
نت شاهد: ر
نت ایست: ر
کوک ویولن: می لا ر لا

ماهور از سل یکی از پرکاربردترین ماهورها در راست کوک می باشد:
پرده: فادیز
نت شاهد: سل
نت ایست: سل
کوک ویولن: می لا ر سل

[marzi_a1732]

دستگاه بعدی دستگاه سه گاه:

نت اول(نت شاهد) - 4/3 پرده - نت دوم - 4/4 پرده - نت سوم - 4/4 پرده - نت چهارم - 4/2 پرده - نت پنجم - 4/4 پرده - نت ششم - 4/4 پرده - نت هفتم - 4/3 پرده - نت هشتم(نت اول)

سه گاه از فا یکی از پرکاربردترین سه گاه ها در چپ کوک است:
پرده: فاسری
نت شاهد: فا
نت ایست: فا
کوک ویولن: می لا ر فاسری

سه گاه از دو یکی از پرکاربردترین سه گاه ها در راست کوک است:
پرده: دو سری، فاسری
نت شاهد: دو
نت ایست: دو
کوک ویولن: می لا دو لا

[marzi_a1732]

دستگاه بعدی ، دستگاه ترک:

نت اول(نت شاهد) - 4/4 پرده - نت دوم - 4/4 پرده - نت سوم - 4/2 پرده - نت چهارم - 4/4 پرده - نت پنجم - 4/4 پرده - نت ششم - 4/3 پرده - نت هفتم - 4/3 پرده - نت هشتم(نت اول)

دستگاه ترک از سل برای چپ کوک:
پرده: فاسری
نت شاهد: سل
نت ایست: سل
کوک ویولن: می لا ر سل

دستگاه ترک از دو برای راست کوک:
پرده: سی کرن
نت شاهد: دو
نت ایست: دو
کوک ویولن: ر لا دو سل

[marzi_a1732]

دستگاه بعدی ، دستگاه افشاری:

نت اول - 4/4 پرده - نت دوم - 4/3 پرده - نت سوم - 4/3 پرده - نت چهارم - 4/4 پرده - نت پنجم(نت شاهد) - 4/4 پرده - نت ششم - 4/2 پرده - نت هفتم - 4/4 پرده - نت هشتم(نت اول)

دستگاه افشاری از ر برای چپ کوک:
پرده: فاسری
نت شاهد: لا
نت ایست: ر
کوک ویولن: می لا ر لا

دستگاه افشاری از سل برای راست کوک:
پرده: سی کرن
نت شاهد: ر
نت ایست: سل
کوک ویولن: ر لا ر سل

[marzi_a1732]

دستگاه بعدی ، دستگاه چهارگاه:


نت اول(نت شاهد) - 4/3 پرده - نت دوم - 4/5 پرده - نت سوم - 4/2 پرده - نت چهارم - 4/4 پرده - نت پنجم - 4/3 پرده - نت ششم - 4/5 پرده - نت هفتم - 4/2 پرده - نت هشتم(نت اول)

دستگاه چهارگاه از لا برای چپ کوک:
پرده: فاسری، سل دیز، سی کرن، دو دیز
نت شاهد: لا
نت ایست: لا
کوک ویولن: می لا می لا

دستگاه چهارگاه از ر برای راست کوک:
پرده: سی کرن، دو دیز، می کرن، فا دیز
نت شاهد: ر
نت ایست: ر
کوک ویولن: ر لا ر لا

اما برای نوازندگی در این گام بیشتر از چپ کوک استفاده می شود.

[Mojtaba]

ممنون مرضیه جان .. اجازه بده من هم یک نکته را در مورد یکی دیگراز کوکهای مربوط به دستگاه شور بگم...

کوک دیگری که استفاده میشه { می لا سی لا} است که این کوک در کارهای بدیعی و ملک دیده میشه و نمونه بارز آن در برنامه تکنوازان 188 یا نوار سدره 2 بدیعی است که دراینجا نت شاهد و نت ایت {سی}...

راستی اینم تازه یادم اومد... کوک دیگری هم در دشتی وجود داره ولی کمتر از اون استفاده میشه . چون خیلی صدای بالایی میخواد... کوک{می لا ر فادیز} که نمونه این کوک در نوار برگ سبز 3 استاد بدیعی است که بدیعی به زیبایی هرچه تمام در این کوک دشتی میزنه...

[marzi_a1732]

ممنون دوست عزیز
بالاخره یکی غیر از من توی این تاپیک پست زد.
خوشحال می شم اطلاعاتتون رو توی این تاپیک بنویسید.


دستگاه بعدی ، ابوعطا:
نت اول - 3/4 پرده - نت دوم - 3/4 پرده - نت سوم - 4/4 پرده - نت چهارم(نت شاهد) - 4/4 پرده - نت پنجم - 2/4 پرده - نت ششم - 4/4 پرده - نت هفتم - 4/4 پرده - نت هشتم(نت اول)

ابوعطا از می برای چپ کوک:
پرده: فاسری
نت شاهد : لا
نت ایست: می
کوک ویولن : می لا می لا

ابوعطا از لا برای چپ کوک:
پرده: سی کرن
نت شاهد: ر
نت ایست: لا
کوک ویولن: ر لا ر لا

[arash music85]

با سلام خدمت شما عزيزان
دوست من ميشه بگيد منظورتون از(ايست و نت شاهد و فا سري) چي ممنون ميشم

[marzi_a1732]

با سلام خدمت شما عزيزان

دوست من ميشه بگيد منظورتون از(ايست و نت شاهد و فا سري) چي ممنون ميشم

دوست عزیزم
تو پست دوم در مورد این مفهومات کلی(نت شاهد و نت ایست) توضیح دادم.
لطفا این پست رو بخونید و اگر مشکلی داشتید بگید تا بیشتر توضیح بدم.

اما در مورد فا سری:
فا سری نتی بین فا دیز و فا بکار هست.
همونطوری که حتما شما اطلاع دارید نت فا بکار و نت فا دیز نیم پرده با هم فاصله دارند.
مثلا با کوک استاندارد روی سیم سوم (سیم ر) انگشت اول که روی سیم قرار می گیره نت می رو می سازه و برای اجرای نت فا بکار باید انگشت دوم رو به انگشت اول بچسبونید.
و همونطور که می دونید برای اجرای نت فا دیز باید انگشت دوم رو دقیقا قبل از محل قرار گیری انگشت سوم (نت سل بکار روی سیم سوم یا همون سیم ر، که محل قرارگیری انگشت سوم تقریبا 5/2 سانتی متر جلوتر از انگشت اوله) قرار بدید. برای اجرای نت فا سری باید انگشت بین حد فاصل نت فا بکار و فا دیز باشه. یعنی ربع پرده از نت فا بکار بیشتر و ربع پرده از نت فا دیز کمتر باشه.
البته یه نکته ای رو باید یادآور بشم که نتهای سُری (ربع پرده بالاتر از نت بکار) و کُرُن (ربع پرده پایین تر از نت بکار) در موسیقی ایرانی بکار می ره و در موسیقی کلاسیک این نتها وجود ندارند.

احتمالا اگر مشکلی داشتی بگو بیشتر توضیح بدم.

[rimlu]

البته دوست عزیز لازم به ذکره که سری و کرن ممکنه دقیقا" ربع پرده نباشن!

[alireza_amirsamimi]

سلام به همه دوستان عزیز
خانم marzi_a1732
ممنون از اطلاعاتی که نوشتید ولی اشتباهاتی داره ه فکر نمیکنم از جانب استادتون بوده و احتمالا شما منظور استادتون رو بد فهمیدید

1. دشتی و ابوعطا و افشاری و بیات ترک که شما گفتید ترک اصلا دستگاه نیستند!!! آوازند به عبارتی زیر شاخه ای از دستگاه شور محسوب میشن و فواصل شور دارند و در نت شاهد متفاوتند.

2. یه اشکال دیگه نت شاهد سه گاه چپ کوکی رو که گفتید فا سری هست نه فا و همچنین نت شاهد و ایست هم فا سری هست نه فا و همین اشتباه مشابه رو در مورد سه گاه دو سری فرمودید

3. فواصل سه گاه رو از شاهد نمینیویسند بلکه از دو در جه پایینتر(بم تر) مینویسند

4. شما گفتید :
دستگاه دشتی(که همونطور که گفتم غلطه! آواز دشتی) هست که از لحاظ ساختار گام شباهت زیادی به دستگاه شور داره
حرفتون غلطه شباهت زیادی نداره بلکه فواصل کاملا شور هست
در مورد آواز های دیگه هم بالتبع همین اشتباه رو میکنید

5. نکته دیگه به قول استاد حسین علیزاده استاد گرانقدر موسیقی ایران اصلا تعریف کلمه گام برای دستگاه های ایرانی اشتباه هست و حرف استاد کاملا منطقی هست و براتون توضیح میدم،وقتی شما گام رو در موسیقی اروپا تعریف میکنید در یک قطعه مثلا دو ماژور از یک دو تا دوی پایینتر ممکنه چند بار گام رو در قطعه بری بالا وگام حفظ بشه و نت ها تغییر نکنه ولی در موسیقی ایرانی این اتفاق به ندرت میفته مثلا در دستگاه سه گاه شما هیچ وقت از شاهد سه گاه بم در یک قطعه بدون تغییر نت به شاهد بالایی نمیری مگر اینکه درجه پنجم رو ربع پرده زیرتر کنی. یا کلا صرف نظر از قطعه در یک دستگاه یا گوشه نت ها نسبت به شاهد پایین رونده هستند یا بالا رونده در در این بالا رفتن ها یا پایین رفتن ها شما دیگه گام رو رعایت نمیکنی. مثلا دارید سه گاه میزنی وقتی به گوشه مخالف میرسی شاهد گوشه میشه درجه ششم سه گاه و درجه پنجم ربع پرده بالا میره و درجه یکم ربه پرده پایین میاد پس گام اینجا دیگه معنی نمیده چون با بالا رفتن نتهاش ثابت نمونده! برای رفع این مشکل از دانگ استفاده میکنند که گام رو که شما میگید رو به دو قسمت تقسیم میکنند و این تغییراتی رو که گفتم در دانگ دوم محسوب میکنند تا این مشکل رفع بشه

6. بهتره در تعریف نت شاهد و ایست درکنار اسم دستگاه اسم آواز و گوشه رو هم اضافه کنید چون ممکنه یک گوشه شاهدش با دستگاهی که اون گوشه رو شامل میشه فرق بکنه. مثلا در دستگاه ماهور مثلا ماهور ر،گوشه دلکش دیگه شاهدش ر نیست بلکه لا هست! پس از شاهد دستگاه تبعیت نکرده

[am3000]

1. دشتی و ابوعطا و افشاری و بیات ترک که شما گفتید ترک اصلا دستگاه نیستند!!! آوازند به عبارتی زیر شاخه ای از دستگاه شور محسوب میشن و فواصل شور دارند و در نت شاهد متفاوتند.

سلام و عرض ادب علیرضا جان
اینکه این آوازست و آن یکی دستگاه،قراردادیست. آنهم قرار دادی که اصل آن و دلیل پیدایشش هم در هاله ای از ابهام قرار دارد. چرا موسیقی ادواری باید میشد دستگاهی و چراهای دیگر. اینکه یک استادی صد سال قبل این ادوار اصلی و شعبات رو به این صورت طبقه بندی کرده طبیعتآ کاری سلیقه ای بوده و وقتی این استاد مجاز بوده سنتهایی با چند قرن قدمت رو ،با آسودگی خاطر عوض بکنه به نظر من طبعآ اساتید معاصر هم مجاز هستند به سنت صد ساله موجود انتقاد داشته باشند و نه تنها اساتید بلکه هنرجویان هم مجازند به دنبال منطق بگردند بجای اینکه تنها دنباله رو باشند. آنهم دنباله روی سنتی صد ساله که تضمینی هم نیست که همه چیزش درست باشد.
اصولآ به دلیل ماهیت و کاراکتر مستقل برخی به اصطلاح آوازها،طبقه بندی آنها به صورت مستقل منطقی تر بنظر میرسد. مثل همین مقامهای افشاری و بیات زند که همانطور که میدانید علاوه بر لهجه وفضای متفاوت دارای الگو های فرود مستقل و حتی نت فینال کاملآ مستقل هستند که قطعآ میدانید و بیشتر توضیح نمیدهم. منطقآ باید این مقامها را بصورت مستقل دسته بندی کرد نه بصورت زیر شاخه ای از دستگاه شور. و اگر بخواهیم با وجود اینهمه تفاوت اصرار داشته باشیم که ایندو مقام را زیر شاخه شور بدانیم آنگاه باهمین منطق باید حتمآ نوا را هم زیر شاخه شور بدانیم. (یک بام و دو هوا که نمیشود)
اما دشتی و سارنگ ،کاملآ به شور وابسته هستند و هم فینال مشترک با شور دارند و هم در رپرتوار آنها فرود مستقل وجود ندارد.

3. فواصل سه گاه رو از شاهد نمینیویسند بلکه از دو در جه پایینتر(بم تر) مینویسند

این هم مساله ای قراردادی و سلیقه ایست.
برخی از نت شاهد شروع و به آن ختم میکنند و برخی فاصله سوم زیرین را مبدآ قرار میدهند. ضمن آنکه در برخی الگوهای فرودی به نت دو سری(چهارم پایین) هم اشاره میشود.

5. نکته دیگه به قول استاد حسین علیزاده استاد گرانقدر موسیقی ایران اصلا تعریف کلمه گام برای دستگاه های ایرانی اشتباه هست و حرف استاد کاملا منطقی هست و براتون توضیح میدم،وقتی شما گام رو در موسیقی اروپا تعریف میکنید در یک قطعه مثلا دو ماژور از یک دو تا دوی پایینتر ممکنه چند بار گام رو در قطعه بری بالا وگام حفظ بشه و نت ها تغییر نکنه ولی در موسیقی ایرانی این اتفاق به ندرت میفته مثلا در دستگاه سه گاه شما هیچ وقت از شاهد سه گاه بم در یک قطعه بدون تغییر نت به شاهد بالایی نمیری مگر اینکه درجه پنجم رو ربع پرده زیرتر کنی. یا کلا صرف نظر از قطعه در یک دستگاه یا گوشه نت ها نسبت به شاهد پایین رونده هستند یا بالا رونده در در این بالا رفتن ها یا پایین رفتن ها شما دیگه گام رو رعایت نمیکنی. مثلا دارید سه گاه میزنی وقتی به گوشه مخالف میرسی شاهد گوشه میشه درجه ششم سه گاه و درجه پنجم ربع پرده بالا میره و درجه یکم ربه پرده پایین میاد پس گام اینجا دیگه معنی نمیده چون با بالا رفتن نتهاش ثابت نمونده! برای رفع این مشکل از دانگ استفاده میکنند که گام رو که شما میگید رو به دو قسمت تقسیم میکنند و این تغییراتی رو که گفتم در دانگ دوم محسوب میکنند تا این مشکل رفع بشه

اولآ اتفاقآ نظر جناب علیزاده اشتباه و غیر منطقی به نظر میرسد. تفکر صفر و یکی و اینگونه کلی گوییها در موسیقی ایرانی جواب نمیدهد باید در مورد تک تک گوشه های اصلی بحث بشود... شاید برخی گوشه ها گام نداشته باشند ولی این مساله قابل تعمیم به کلیت موسیقی ایرانی نیست،چون حاصل خلاف واقع خواهد شد.
دومآ:
مگر در موسیقی اروپایی گام مینور ملودیک نداریم که در بالا رونده و پایین رونده اش دو نت تغییر میکنند!! ؟؟؟اصلآ تغییرات عرضی برای ایجاد حالت محسوس جزیی از خصوصیات برخی گامهاست و منافاتی با تعریف گام ندارد. هیچ دلیلی ندارد که لزومآ همه درجات یک گام در صعود و نزول بدون تغییر بمانند. استدلال شما اشتباه است.
سومآ:
مخالف شخصیتی مجزا دارد. هرچند که به عنوان زیر مجموعه سه گاه درنظر گرفته شده ولی وقتی قرار به نوشتن گام باشد نباید گام دو مد مجزا را با هم نوشت. باید دو گام بنویسید :گام مخالف و گام سه گاه.

ضمنآ مرضیه خانم... فواصل افشاری و سارنگ منطبقند(صرف نظر از نت متغییر) و در افشاری هم مانند سارنگ درجه چهارم شور شاهد است. البته گام مستقل افشاری چپ کوک در متد پایه ویولن از „ر” و نه از „می” آغاز میشود و بدین ترتیب درجه پنجم این گام شاهد خواهد بود. ولی اگر این گام رو منظور کنید دیگر فاصله درجه اول و دوم 4/3 پرده نخواهد بود و پرده کامل است.
در واقع:اگر میخواهید افشاری را مشتق شور فرض کنید شاهدش درجه چهارم است نه پنجم وگامش هم از درجه اول شور آغاز میشود ولی اگر بخواهید انرا مستقل در نظر بگیرید شاهد درجه پنجم است و گام آن یک در جه قبل تر از شور شروع میشود. لطفآ اصلاح بفرمایید.