0
“سید فواد توحیدی”
نوشتار زير حاصل بخشي از پژوهش‌هاي ميداني من و همكارانم است كه در مدت سه سال و انجام حدود هفتاد سفر به نواحي مختلف استان كرمان به دست آمده است.
اگرچه پژوهش در پهناورترين استان كشور، دشواري‌هاي ويژه خود را به همراه داشت، ولي عزم راسخ اين گروه، براي شناسايي و ثبت و ضبط گوشه‌اي از فرهنگ گران‌قدر ايران‌زمين تمام سختي‌ها را به شهدي گوارا مبدل نمود. خوشبختانه نتايج حيرت‌آور به‌دست‌آمده و شناسايي بيش از هزار نوازنده بومي و متجاوز از بيست نوع ساز نواحي كه تعدادي از آن‌ها نه‌تنها در كشور، بلكه در پهنة گيتي منحصر به فردند، ما را بيش از پيش به ادامة راه مصمم نمود. در اين نوشتار سعي شده است به معرفي انواع مختلف سورنا، به عنوان شاخص‌ترين و مهم‌ترين ساز نواحي استان، پرداخته شود.
ساز سورنا جايگاه ويژه‌اي در ميراث موسيقايي ديار كريمان دارد و به‌طور كلي قص‍ّه‌گوي حماسه و خون و جنون و سور و سوگ است. كشف سورناي هفت‌هزار ساله در منطقة بشاگرد و همچنين كشف سورنايي متعلق به دوران هخامنشي كه هم‌اكنون در باغ موزة هرندي كرمان نگه‌داري مي‌شود، نشان از پيشينة بسيار كهن اين ساز در كرمان دارد.
به سورنا در اصطلاح محلي، ساز و به خنياگر آن سازي گفته مي‌شود. به گروه‌هاي نوازنده شاديانه نيز ساز و دهلي، لوطي، مطرب و سوري گفته مي‌شود. به‌طور كلي چهار نمونة متفاوت از ساز سورنا در استان كرمان رايج است، كه سه نمونة آن با ساير سورناهاي كشور متفاوت است.
نمونه اول: سورنايي است كه لولة صوتي و قسمت مخروطي ساز از هم جدا نمي‌شود و به صورت يك تكه و متصل از چوب تراشيده مي‌شود. اين سورنا كه تقريباً مشابه اكثر سورناهاي راجي در كشور مي‌باشد، در مناطقي از بافت و شهرستان‌هاي سيرجان، شهربابك، بردسير (مناطق لاله‌زار و خرمنده) رايج مي‌باشد. تا دو دهة قبل از اين سورنا در شهرستان‌هاي شهداد، رفسنجان، زرند و خود شهر كرمان نيز استفاده مي‌شده است.
نمونه دوم: سورنايي است كه در اصطلاح محلي به آن نرلاس۱ گفته مي‌شود و تفاوت آن با نوع اول در اين است كه لولة صوتي ساز از محل شيپوري جدا مي‌شود و سورنا به شش قسمت (شيپوري، لولة صوتي، دو شاخه، پولك، ميل و قميش) تقسيم مي‌گردد. اين سورنا در مناطقي از شهرستان بافت كه در مجاورت شهرستان جيرفت مي‌باشد، تمام مناطق جيرفت و بم و قسمت‌هايي از كهنوج و قلعه‌گنج رايج مي‌باشد.
نمونه سوم: سورنايي است شبيه به سورناي نوع اول، با اين تفاوت كه طول آن بسيار بلند (حدود شصت سانتي‌متر) و نزديك به ابعاد كرناي استان كرمان مي‌باشد. اين ساز در شهرستان منوجان و قسمت‌هايي از كهنوج و قلعه‌گنج نواخته مي‌شود.
نمونه چهارم: سورنايي است كه شايد در تمام دنيا منحصر به فرد باشد. سورنايي با بدنه‌اي گلي كه در منطقه سبلوئيه زرند (بناوند) ساخته و نواخته مي‌شود.
سازهاي همراه سورنا
سازهاي همراه سورنا در استان كرمان نسبت به موقعيت جغرافيايي هر منطقه و نوع سورنايي كه در آنجا رايج است، متفاوت مي‌باشد. در اين قسمت سعي شده با توجه به نوع سورنا سازهاي همراه آن معرفي شود.
سورناي نوع اول: معمولاً اين ساز در مناطقي به همراه دهل، و در قسمت‌هايي ديگر به همراه دهل، نقار و د‌ُرك۲ نواخته مي‌شود. دهلي كه با اين ساز نواخته مي‌شود، به وسيلة چوب و تركه نواخته مي‌شود و ارتفاع بدنة دهل نسبت به قطر پوست‌ها كمتر مي‌باشد. پوستي كه با چوب نواخته مي‌شود نسبت به پوستي كه با تركه نواخته مي‌شود، ضخيم‌تر و داراي صداي بم‌تري مي‌باشد. جنس بدنة دهل از جنس چوب بيد و يا سپيدار مي‌باشد. اين دهل به وسيلة طناب و يا تسمة چرمي به شانة نوازنده آويخته مي‌شود. جنس كوبه از چوب بادام و تركه از جنس تركة انار مي‌باشد.
نقاره‌هايي كه با اين سورنا نواخته مي‌شوند، نسبت به منطقة جغرافيايي متفاوت مي‌باشند. نقاره مناطقي مانند سيرجان داراي بدنه‌اي سفالي و نقاره‌هاي شهربابك داراي بدنه‌اي مسي مي‌باشند. پوست نقاره از پوست گاو و يا گوساله مي‌باشد و پوست دهل از جنس بز و يا گوسفند. لازم به ذكر است در مناطقي از سيرجان و شهداد هنوز از نقاره براي نوبت‌نوازي استفاده مي‌شود.
د‌ُرك: نوعي ساز پوستي دوطرفه كه با تسمه چرمي به گردن نوازنده آويزان مي‌شود و برعكس دهل، پوست‌ها موازي زمين قرار مي‌گيرند. در اين ساز به جاي چوب و تركه از انگشتان دست استفاده مي‌شود. معمولاً بر بدنة اين ساز كه از جنس چوب بيد است، زنگوله‌اي با نخي از جنس كنف آويزان است و نوازنده در مواقعي زنگوله را روي پوست بالايي مي‌گذارد تا در هنگام نواختن و لرزش پوست، صداي زنگ‌داري ايجاد شود. به غير از مناطقي از استان كرمان، نظير اين ساز در جاي ديگري از كشور ديده نشده است.
سورناي نوع دوم (نرلاس): اين سورنا به همراهي دهل و جره۳ نواخته مي‌شود. بدنة دهل و ج‍ُره فلزي مي‌باشد و ارتفاع بدنه نسبت به پوست‌ها بيشتر مي‌باشد و به وسيلة يك دست و يك چوب نواخته مي‌شود. معمولاً نوازندگان دهل در حين نوازندگي حركاتي آكروباتيك، از جمله چرخيدن و عبور دادن ساز از زير يكي از پاها (البته با حفظ ريتم) مي‌پردازند. جنس چوبي كه نقش كوبه را بازي مي‌كند از جنس ارچن۴ يا بادام مي‌باشد. جنس چوبي كه پوست را روي آن چنبره مي‌كنند نيز از جنس چوب انار است. لازم به ذكر است، جره همان دهل است با ابعادي كوچك‌تر، كه صدايي زيرتر از دهل را ايجاد مي‌كند.
سورناي نوع سوم: اين نوع سورنا به همراهي دهل، تمبك، جره و در مواقعي تمپو نواخته مي‌شود. بدنه دهل و جره‌اي كه با اين ساز نواخته مي‌شود، از جنس چوب كهور۵ است و با يك دست و يك چوب نواخته مي‌شود. ارتفاع بدنه دهل، چند برابر قطر پوست‌هاست. قطر يكي از پوست‌ها كمتر از پوست ديگري است و همين امر باعث شده دهل شكلي مخروطي پيدا كند. علت كوچكي يكي از پوست‌ها اين است كه صداي زيرتري را نسبت به پوست ديگر ايجاد نمايد. پوست بم را در اين ساز با كوبه‌اي از جنس چوب بادام مي‌نوازند. معمولاً بدنه اين دهل را با پارچه‌هاي رنگي تزيين مي‌كنند. تمبكي كه با سورناي نوع سوم نواخته مي‌شود داراي بدنه‌اي چوبي است كه به وسيله تسمة چرمي به شانة نوازنده آويخته مي‌شود.
سورناي نوع چهارم: اين سورناي گلي را معمولاً به همراه دايره و دهلي كه در سورناي نوع اول توضيح داده شد، مي‌نوازند.
اجزاي سورنا
۱. پيك: همان قميش ساز است كه از جنس ني مي‌باشد و نوازنده از ارتعاش دوزبانة آن صداي ساز را به وجود مي‌آورد. معمولاً نوازندگان قبل از اجرا كمي پيك ساز را مرطوب مي‌كنند. بهترين نوع پيك، ني آبي مي‌باشد كه در اصطلاح محلي به آن پيش‌دريايي مي‌گويند. در سورناي گلي، جنس پيك از پوست ساقة تركة بيد و يا شنك۶ مي‌باشد. در اصطلاح محلي كرمان به پيك، كاشك، كاش، بزگه۷ و فيقو نيز گفته مي‌شود.
۲. ميل: رابطي است فلزي بين پيك و دوشاخة سورنا. در بعضي از نواحي استان به ميل، ماشوله يا نلي۸ هم گفته مي‌شود. لازم به ذكر است سورناي گلي فاقد ميل و دوشاخه مي‌باشد و پيك مستقيماً در بدنة سورنا فرومي‌رود.
۳. پولك: قطعه‌اي است دايره‌اي‌شكل كه به آن پيش‌لپوزي۹ يا پيلك هم گفته مي‌شود و بين پيك و ميل ساز قرار مي‌گيرد تا از ورود بيش از اندازة ميل ساز به دهان جلوگيري نمايد. پولك معمولاً از جنس صدف، چوب نارگيل و يا فلز مي‌باشد.
۴. دوشاخه: چوبي است كه پايين آن به صورت دوشاخه و انبري‌شكل بوده و در داخل بدنه سورنا فرومي‌رود. در اصطلاح محلي به دوشاخه، بچ۱۰ ساز، گهر۱۱ و زبونه هم گفته مي‌شود و معمولاً از چوب سرخ گز مي‌باشد.
۵. بدنه: همان لوله صوتي ساز است كه به شكل مخروطي ساخته مي‌شود. به‌جز سورناي گلي ساير سورناهاي استان چوبي و معمولاً از جنس چوب زردآلود، زيتون، بادام، گل‌پرك، گلابي، ريشه كهور و يا كنار۱۲ ساخته مي‌شوند. در سورناي نرلاس به قسمت استوانه‌اي بدنه، دار، دال و دس پن۱۳ و به قسمت مخروطي كپه، كعب و يا قده گفته مي‌شود.
بعد از توضيح اجزاي مختلف سورنا، به ذكر اندازة چند نمونه از سورناي استان پرداخته مي‌شود.
سورناي نوع اول: مربوط به سازي روستاي اميرآباد شول سيرجان
طول كلي ساز: ۴۴ سانتي‌متر، بدنه بدون ميل و پيك: ۳/۳۶ سانتي‌متر، طول دوشاخه ۳/۹ سانتي‌متر
فاصلة بدنه تا سوراخ اول (بدون ميل و پيك): ۹/۴ سانتي‌متر
فاصله بدنه تا سوراخ دوم: ۱/۷ سانتي‌متر
فاصله بدنه تا سوراخ سوم: ۴/۹ سانتي‌متر
فاصله بدنه تا سوراخ چهارم: ۷/۱۱ سانتي‌متر
فاصله بدنه تا سوراخ پنجم: ۱۴ سانتي‌متر
فاصله بدنه تا سوراخ ششم: ۴/۱۶ سانتي‌متر
فاصله بدنه تا سوراخ هفتم: ۲/۱۹ سانتي‌متر
فاصله بدنه تا سوراخ پشت (پس كت): ۶/۵ سانتي‌متر
قطر دهانه شيپوري: ۸/۸ سانتي‌متر
قطر بدنه استوانه‌اي: ۴/۲ سانتي‌متر
قطر پولك: ۵ سانتي‌متر
سورناي نوع دوم (نرلاس): مربوط به سازي جيرفت
طول كلي ساز: ۵/۴۰ سانتي‌متر، طول بدنه بدون ميل و پيك: ۵/۳۴، طول دوشاخه ۶/۹ سانتي‌متر
فاصله بدنه تا سوراخ اول: ۵/۵ سانتي‌متر
فاصله بدنه تا سوراخ دوم: ۶/۷ سانتي‌متر
فاصله بدنه تا سوراخ سوم: ۲/۱۰ سانتي‌متر
فاصله بدنه تا سوراخ چهارم: ۱۲ سانتي‌متر
فاصله بدنه تا سوراخ پنجم: ۲/۱۴ سانتي‌متر
فاصله بدنه تا سوراخ ششم: ۵/۱۶ سانتي‌متر
فاصله بدنه تا سوراخ هفتم: ۸/۱۸ سانتي‌متر
فاصله بدنه تا سوراخ پشت: ۲/۶ سانتي‌متر
قطر دهانه شيپوري: ۵/۹ سانتي‌متر
قطر بدنه استوانه‌اي: ۲ سانتي‌متر
قطر پولك: ۲/۵ سانتي‌متر
سورناي نوع سوم: مربوط به سازي منطقة منوجان
طول كلي ساز: ۵۸ سانتي‌متر، طول بدنه: ۵۱ سانتي‌متر،
طول دوشاخه: ۱۰ سانتي‌متر،
فاصله بالاي بدنه تا سوراخ اول: ۵/۴ سانتي‌متر
فاصله بدنه تا سوراخ دوم: ۵/۷ سانتي‌متر
فاصله بدنه تا سوراخ سوم: ۱۱ سانتي‌متر
فاصله بدنه تا سوراخ چهارم: ۱۴ سانتي‌متر
فاصله بدنه تا سوراخ پنجم: ۲/۱۷ سانتي‌متر
فاصله بدنه تا سوراخ ششم: ۲/۲۰ سانتي‌متر
فاصله بدنه تا سوراخ هفتم: ۳/۲۳ سانتي‌متر
فاصله بدنه تا سوراخ پشت: ۵/۵ سانتي‌متر
قطر دهانه شيپوري: ۵/۷ سانتي‌متر
قطر بدنه استوانه‌اي: ۲ سانتي‌متر
قطر پولك: ۵/۵ سانتي‌متر
سورناي نوع چهارم: مربوط به ساز روستاي سبلوئيه زرند (بناوند)
طول كلي ساز: ۲۵ سانتي‌متر، طول بدنه: ۲۲ سانتي‌متر
فاصله بالاي بدنه تا سوراخ اول: ۵/۴ سانتي‌متر
فاصله بدنه تا سوراخ دوم: ۷/۶ سانتي‌متر
فاصله بدنه تا سوراخ سوم: ۵/۹ سانتي‌متر
فاصله بدنه تا سوراخ چهارم: ۲/۱۲ سانتي‌متر
فاصله بدنه تا سوراخ پنجم: ۵/۱۵ سانتي‌متر
فاصله بدنه تا سوراخ پشت: ۴/۳ سانتي‌متر
قطر دهانه شيپوري: ۴/۵ سانتي‌متر
قطر بدنه استوانه‌اي: ۳/۳ سانتي‌متر
فاقد ميل، پيك و دوشاخه.
پاسخ با نقل قول
علاقه مندي ها (Bookmarks)