اجزای سه تار
ساز سهتار دارای دو قسمت کاسه و دسته است. در انتهای دسته پنجه قرار دارد که محل قرارگرفتن گوشیهاست.
- سرپنجه یا جعبه گوشی
- گوشیها
- پرده قبل از شیطانک
- شیطانک
- پردههای اصلی (چهارلایی)
- پردههای فرعی (سهلایی)
- دسته
- کاسه
- صفحه
- خرک
- سیمگیر
- سیمها
سیمها سه تار دارای چهار سیم به این شرح است:
شماره |
جنس |
رنگ |
نام |
قطر |
سیم یکم |
فولاد |
سفید |
«حاد» |
۲۰-۲۲ میکرون |
سیم دوم |
برنز |
زرد |
«زیر» |
۲۲-۲۵ میکرون |
سیم سوم |
فولاد |
سفید |
«مشتاق» یا «زنگ» |
۲۰-۲۲ میکرون |
سیم چهارم |
برنز |
زرد |
«بم» |
۳۵-۴۰ میکرون |
کاسه کاسهٔ سهتار از نظر ساختاری مانند کاسهٔ عود یا تنبور بوده ولی کوچکتر از آنها و گلابیشکل است. درازای کاسه سهتار از ۲۶ تا۳۰ سانتی متر، پهنای آن به تناسب بین ۱۲ تا ۱۶ سانتی متر و ژرفایش نزدیک ۱۳ سانتی متر است و معمولاً از چوب توت یا گردو ساخته میشود. ساختار کاسه، هم میتواند یک تراش یک تکه از چوب باشد و هم از ترکهای جداگانه و به هم چسبیده ساخته شده باشد.
بدنهٔ سهتار؛ شامل کاسه، صفحه و خرک (پل روی صفحه). در انتهای کاسه نیز سیمگیر قرار دارد.
صفحه روی کاسهٔ سهتار با تختهای نازک از چوب پوشیده شده است که به آن صفحه گفته میشود. صفحه دارای سوراخهایی برای خروج صدا است و معمولاً دست راست نوازنده روی آن قرار میگیرد اما در مواردی خاص برای افراد چپ دست، عکس این مورد صادق است.
دسته درازای دسته ۴۰ تا ۴۸ سانتی متر و قسمتی که گوشیها در آن تعبیه میشوند ۱۲ سانتی متر و پهنای دسته ۳ سانتی متر است. بعضی از سازندگان برای زیباتر شدن و همچنین برای افزایش عمر مفید ساز، از نوعی استخوان که معمولاً استخوان شتر است برای پوشاندن دسته استفاده میکنند.
خرک
تصویر خرک سهتار از بالا و پهلو. خرک سهتار را میتوان بهراحتی جدا کرد.
خرک قطعهایست متحرک که روی صفحه و به فاصلهٔ سه انگشت از انتهای کاسه قرار دارد. عرض خرک سهتار بین ۵ تا ۶ سانتیمتر و ارتفاع آن کمتر از ۱ سانتیمتر بوده و از جنس چوب ساخته میشود. سیمها پس از عبور از شیارهای کمعمق روی خرک از طول دسته عبور کرده و توسط شیطانک به گوشیها میرسند.
سیمگیر سیمگیر در بخش پایانی کاسه ساز قرار دارد و برای نگهداری سیمها استفاده میشود. در گذشته سیمگیر را بیشتر از جنس استخوان میساختند، اما امروزه نوع چوبی آن معمولتر است.
شیطانک شیطانک بین قسمت اصلی دسته و پنچهٔ ساز قرار میگیرد و جنس آن از استخوان و یا پلاستیک است. کاربرد شیطانک در هدایت و تقسیمبندی سیمها در قسمت بالای دسته میباشد.
گوشی سیم از یک طرف به سیم گیر در انتهای کاسه و از طرف دیگر به گوشیهای کوک شونده در انتهای دسته ساز بسته میشوند. با چرخاندن گوشیها میتوان ساز را کوک کرد.
پرده پردهها نخهای باریکی از جنس رودهٔ حیوانات و یا ابریشم هستند که در عرض دستهٔ سهتار به صورت سهلایی و چهارلایی بسته میشوند و وظیفهٔ تقسیمبندی فواصل موسیقایی را برعهده دارند. تعداد پردهها ۲۶ عدد است که که یکی از آنها قبل از شیطانک بسته میشود و فاصلهٔ آن با شیطانک در صدای سهتار موثر است.
صدا
سه تار دارای صدایی مخملین و ظریف بوده از آنجایی که که با کنار ناخن انگشت سبابه دست راست نواخته میشود، صدای ساز ارتباط مستقیمی با اعصاب و روان نوازنده پیدا میکند و از این رو سه تار را اغلب همدم اوقات تنهایی خواندهاند.
اغلب شنوندگان، ساز سه تار را دارای لحن و نوای غمگینی احساس میکنند، اما نوازندگان معاصر موسیقی ایرانی در تلاش برای توسعه موسیقی مدرن و نوی ایران، آثار زیبایی آفریدهاند که با حال و هوایی که تا دو دهه پیش از این ساز تصور میشد کاملاً متفاوت است. البته میبایست اشاره کرد که در سه تار نوازی مدرن تجربه استفاده از مضراب سیمی تجربهای موفق بوده و با ایجاد صدایی شفاف و کریستالی کمک شایانی به گسترش امکانات این ساز عجیب نموده است. اجرای تک سیمهایی خاص و همچنین افزایش قدرت اجرای دینامیکهای مختلف نیز از مزایای استفاده از مضراب سیمی در نوازندگی است. روایت از روح الله خالقی : شاید ساز سه تار را در زمانی که موسیقی ممنوع بوده ونوازندگان برای آنکه صدای آن خارج از محل نرود آفریده اند.
بستر صوتی
بستر صوتی سهتار از بم ترین نت آن (دو سوم = C3) آغاز شده و در نت «لا»ی بالای خط حامل پایان مییابد.
بستر صوتی سهتار در حالت کوک دو-سل-دو-دو و بدون پردهٔ ر بمل بعد از شیطانک
کوک
هر چهار سیم سهتار میتوانند توسط گوشیهایی که در انتهای دسته تعبیه شده کوک شوند.
نت پایهٔ کوک سهتار و تار معمولاً نت دو برای سیم یکم است و بقیه سیمها بر اساس سیم اول کوک میشوند. نت ِ دوی مورد استفاده در سهتار، در پیانو سی وسط (Middle C) است. نت دو در موسیقی ایرانی معمولاً نیم پرده پایینتر از نت دو در موسیقی کلاسیک، و برابر با سی بِمُل در دیاپازون است.[۱]
بعضی اوقات برای تمرین از پایه نت لا برای کوک سیم یکم استفاده میشود چرا که صدای ساز بمتر بوده و گوش نوازنده را آزار نمیدهد. دلیل دیگر برای استفاده از نت ِ لا شلتر بودن سیمهاست و در نتیجه آسیب کمتری به سیم رسیده و عمر مفید آن بالا میرود؛ در عین حال که انگشتگذاری و اجرای تکنیکهایی مانند مضراب ریز روی سیم شل آسانتر است.
معمولاً برای هر دستگاه کوک خاصی در نظر گرفته میشود، اما بسته به دستگاه، احساس نوازنده و تم آهنگ مورد نظر میتواند متفاوت باشد. عوض شدن کوک ساز در هر دستگاه و آواز در موسیقی ایرانی منجر به عوض شدن حال و هوای آهنگها میشود اما میتوان با استفاده از کوک ِ دستگاهها و آوازهای مختلف، آهنگهای مربوط به دستگاه و یا آوازی دیگر را نواخت.
حالتهای مختلف کوک
نامگذاری سیمها برای کوک قراردادی است. به این معنی که لازم نیست کوک سیم همان نت دیاپازون باشد. برای مثال در حالتی که قرار باشد سیم اول روی نت دو کوک شود و سیم دوم روی نت سل، میتوان هر دو را یک پرده پایینتر آورد و سیم اول را روی نت سیبمل و سیم دوم را روی نت فا کوک کرد. در موسیقی سنتی ایران میتوان هر دستگاه را با کوکهای مختلف اجرا کرد که در اینجا متداولترین آنها معرفی میشود.
حالت سیم و نوع صدا |
سیم ۱ |
سیم ۲ |
سیم ۳ |
سیم ۴ |
صدای ریز با سیمهای سفت و کشیده |
دو |
سل |
دو |
دو |
سیمها دو نیمپرده بمتر کوک شوند |
سیبمل |
فا |
سیبمل |
سیبمل |
سیمها سه نیمپرده بم تر کوک شوند |
لا |
می |
لا |
لا |
به علت پایینتر بودن نت دو در موسیقی سنتی ایرانی نسبت به موسیقی کلاسیک به میزان یک پرده، کوک ِ «سی بمل، فا، سی بمل، سی بمل» همان کوک ِ «دو، سل، دو، دو» شناخته میشود. در واقع، نامگذاری این کوک (که در اینجا کوک ماهور است) به عنوان «دو، سل، دو، دو» برای راحتی کار نوازندگان و هنرجویان است تا نسبت فاصله بین نت مورد استفاده در سیم یکم تا سیم دوم را که ۵ نیم پرده است، درک کنند.
کوک شور
دستگاه شور مادر دستگاههای موسیقی ایران است و تمامی دستگاهها و آوازها (به جز دستگاه چهارگاه) از شور مشتق میشوند.
|
سیم ۱ |
سیم ۲ |
سیم ۳ |
سیم ۴ |
شور سُل |
دو |
سل |
دو |
فا |
شور ر |
دو |
سل |
ر |
ر |
شور دو |
دو |
فا |
دو |
دو |
شور لا |
دو |
سل |
لا |
ر |
متعلقات شور
آوازهای ابوعطا، بیات ترک، افشاری، دشتی، بیات کرد با اینکه از متعلقات دستگاه شور هستند، اما هر یک دارای کوک ِ جداگانهای هستند. (امروزه آواز بیات اصفهان از متعلقات دستگاه همایون خوانده میشود که در قدیم متعلق به شور بوده و ربع پرده با شور تفاوت دارد.)
آواز ابوعطا |
سیم ۱ |
سیم ۲ |
سیم ۳ |
سیم ۴ |
توضیحات |
ابوعطا دو |
دو |
سل |
دو |
فا |
مأخوذ از شور سل |
ابوعطا سل |
دو |
سل |
ر |
ر |
مأخوذ از شور ر |
ابوعطا فا |
دو |
فا |
دو |
دو |
مأخوذ از شور دو |
ابوعطا ر |
دو |
سل |
لا |
ر |
مأخوذ از شور لا |
آواز بیات ترک کوک سهتار در آواز بیات ترک به روایت احمد عبادی نوازنده سهتار به این گونه است:
نام |
سیم اول |
سیم دوم |
سیم سوم |
سیم چهارم |
بیاتترک سیبمل |
دو |
فا |
سیبمل |
سیبمل |
راستکوک سیبمل |
دو |
سل |
سیبمل |
فا |
بیاتترک دو |
دو |
سل |
دو |
دو |
بیاتترک میبمل |
دو |
فا |
میبمل |
میبمل |
بیاتترک فا |
دو |
فا |
دو |
دو |
آواز افشاری سیم اول |
سیم دوم |
سیم سوم |
سیم چهارم |
دو |
سل |
دو |
دو |
آواز دشتی سیم اول |
سیم دوم |
سیم سوم |
سیم چهارم |
دو |
سل |
لا |
ر |
کوک همایون
کوک مورد استفاده برای دستگاه همایون دقیقاً مانند کوک ِ مورد استفاده در آواز ِ ابوعطاست. در نوازندگی آواز بیات اصفهان نیز از همین کوک برای سهتار استفاده میشود.
|
سیم ۱ |
سیم ۲ |
سیم ۳ |
سیم ۴ |
همایون می کرن |
دو |
سل |
ر |
ر |
همایون ر کرن |
دو |
سل |
دو |
دو |
همایون لا کرن |
دو |
سل |
لا کرن |
ر |
همایون لا کرن ۲ |
دو |
فا |
سل |
دو |
همایون سل کرن |
دو |
فا |
سل کرن |
می بمل |
کوک ماهور
کوک ِ سهتار در دستگاه ماهور به عنوان پایه شناخته میشود و در این کوک،
[ میهمان گرامی برای مشاهده لینک ها نیاز به ثبت نام دارید] دارای بیشترین وسعت صوتی خود است.
سیمهای سهتار برای نوازندگی دستگاه ماهور به این صورت کوک میشوند:
|
سیم ۱ |
سیم ۲ |
سیم ۳ |
سیم ۴ |
ماهور ِ دو |
دو |
سل |
دو |
دو |
... |
دو |
فا |
دو |
دو |
... |
دو |
سل |
دو |
فا |
کوک راستپنجگاه
|
سیم ۱ |
سیم ۲ |
سیم ۳ |
سیم ۴ |
راستپنجگاه فا |
دو |
فا |
دو |
دو |
راستپنجگاه دو |
دو |
سل |
دو |
دو |
راستپنجگاه سل |
دو |
سل |
ر |
ر |
پیش در آمد ماهور
علامت در ابتدای آهنگ مشخص می سازد که زمان اجرای یک نت سیاه معادل 1/60 دقیقه و برابر با 1 ثانیه می باشد. این عدد می تواند بیشتر یا کمتر نیز باشد که بدین وسیله سرعت آهنگ کمتر یا بیشتر خواهد شد. برای محاسبه این سرعت ها ابزاری به نام مترونم وجود دارد.
علاقه مندي ها (Bookmarks)